1.Μονή Ευαγγελισμού Σωσίνου
Η Μονή Σωσίνου βρίσκεται πάνω σε κατάφυτο λόφο μεταξύ των χωριών Άνω και Κάτω Παρακάλαμος. Είναι αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Η μονή προσεγγίζεται μέσω κακού χωματόδρομου.
Η Μονή είναι πιθανόν ίδρυμα των υστεροβυζαντινών χρόνων (πριν το 1430). Στη σημερινή της μορφή ανακαινίσθηκε εκ βάθρων το 1598 από τον Ιωάννη Σιμωτά. Συντήκτορες (ή ίσως συνέβαλαν μόνο στην τοιχογράφηση) ήταν οι Ιωάννης και Εμμανουήλ, οι Κονδαράτοι.
Το καθολικό της Μονής υψώνεται στη μέση του συγκροτήματος, το οποίο έχει έντονο φρουριακό χαρακτήρα. Είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός αγορείτικου τύπου, με πολυγωνικό τρούλο ο οποίος στηρίζεται εσωτερικά σε τέσσερις κίονες. Τα γωνιακά διαμερίσματα καλύπτονται με φουρνικά. Η τοιχοδομία του ναού είναι λιθοδομή σε οριζόντιες στρώσεις. Ο ναός κτίσθηκε το 1598. Ο νάρθηκας τοποθετείται μεταξύ 1598 και 1601/2, ενώ ο εξωνάρθηκας κτίσθηκε πιθανότατα το 1747. Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες. Η πρώτη τοιχογράφηση της εκκλησίας έγινε το 1601/2, ίσως από Χιοναδίτες ζωγράφους. Η δεύτερη τοιχογράφηση είναι του 1838, έργο των ζωγράφων Δημητρίου και Χριστοδούλου από τα Δολιανά. Το εικονογραφικό πρόγραμμα και των δύο φάσεων είναι το τυπικό. Στο Ιερό και το νάρθηκα σώζονται παραστάσεις των τριών κτητόρων. Ο ναός κοσμείται επίσης με ξυλόγλυπτο τέμπλο.
Στην βόρεια και την νότια πλευρά του μοναστηριού υπήρχαν διώροφα κελιά, ενώ στην ανατολική και τη δυτική τριώροφα. Από αυτά σώζονται μόνο ορισμένα, στην νοτιοανατολική πλευρά, τα οποία έχουν επισκευαστεί. Επίσης σώζεται ο εξωτερικός και ιδιαίτερα επιβλητικός τοίχος της ανατολικής πλευράς. Στο μοναστήρι υπάρχει πηγάδι/στέρνα (που συλλέγει τα νερά της στέγης του καθολικού).
2.Μονή Μολυβδοσκέπαστης
Εκεί που οι πρόποδες του όρους Νεμέρτσικα συναντούν τον Αώο ποταμό, κοντά στη συμβολή του με το Σαραντάπορο, βρίσκεται η μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μολυβδοσκέπαστης. Το όνομα της Μονής προέρχεται από τις μολύβδινες πλάκες που, αντί για κεραμίδια ή πέτρινες πλάκες, σκέπαζαν το καθολικό της παλιότερα.
Το μοναστήρι, κατά την παράδοση, ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Κων/νο Πωγωνάτο, καθώς επέστρεφε από την εκστρατεία του στη Σικελία (671–672 μ.Χ) και αργότερα ανακαινίστηκε από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Παλαιολόγο (1328– 341 μ.Χ.). Στα μετέπειτα χρόνια ανακαινίστηκε από κατοίκους της Πωγωνιανής, οι οποίοι και αγιογράφησαν το καθολικό της, το 1522.
Η μονή υπήρξε έδρα της αρχιεπισκοπής Πωγωνιανής από τον 12ο έως τον 17ο αιώνα. Από τον 14ο αιώνα λειτουργούσε σχολή χειρογράφων στην οποία ιεροδιδάσκαλοι δίδασκαν χειρογραφία σε μοναχούς και λαϊκούς. Πολλοί λόγιοι και συγγραφείς της εποχής αποφοίτησαν από τη συγκεκριμένη σχολή. Τον Ιούλιο του 1943 η μονή βομβαρδίστηκε από τους Ναζί, κάηκαν τα κελιά και η τραπεζαρία και λεηλατήθηκε το καθολικό της.
Το σημερινό μοναστήρι της Μολυβδοσκέπαστης διατηρεί τη φρουριακή του όψη, έχει ανακαινισμένα κελιά, δύο καμπαναριά και ωραίο κήπο. Το καθολικό της είναι βυζαντινού ρυθμού, με ψηλό τρούλο και καλοδιατηρημένες αγιογραφίες του 13ου – 18ου αιώνα, ενώ στη δυτική πλευρά του νάρθηκα υπάρχουν τοιχογραφίες, που απεικονίζουν τον Κωνσταντίνο Πωγωνάτο και τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της εκκλησίας στηρίζεται πάνω σε υπολείμματα παλιότερου μαρμάρινου τέμπλου. Η μονή, σήμερα, είναι ενεργό ανδρικό μοναστήρι και γιορτάζει κάθε χρόνο τον δεκαπενταύγουστο. Προηγείται αγρυπνία από το βράδυ στις 14 Αυγούστου και ακολουθεί λειτουργεία τα ξημερώματα.
Στην αυλή του Μοναστηριού, πίσω από το Ιερό υπάρχει ο τάφος του μακαριστού Μητροπολίτου Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανής και Κονίτσης Σεβαστιανού. Στην οροφή του καθολικού επανατοποθετήθηκαν πρόσφατα μολύβδινες πλάκες και έτσι το μοναστήρι δίκαια συνεχίζει να φέρει τον τίτλο «Μολυβδοσκέπαστη».
3.Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Σπηλαιώτισσας Αρίστης
Το μοναστήρι της Παναγίας της Σπηλιώτισσας είναι χτισμένο επάνω σε βράχο, στην αριστερή όχθη του Βοϊδομάτη ποταμού. Βρίσκεται στον δρόμο που οδηγεί από την Αρίστη στο Πάπιγκο και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Κατά τον Ι. Λαμπρίδη το μοναστήρι χτίστηκε το 1579 ενώ επιγραφές που σώζονται αναφέρουν ότι χτίστηκε το 1665 από τους μοναχούς Ιωακείμκαι Σωφρόνιο και το αγιογράφησε ο μοναχός Παρθένιος το έτος 1673.
Στο μοναστήρι της Παναγίας της Σπηλιώτισσας κατέφευγαν οι κάτοικοι όταν κινδύνευαν από τους Τούρκους ενώ μεγάλη ακμή και φήμη απέκτησε η μονή στα τέλη του 17ου αιώνα και στις αρχές του 18ου αιώνα.
Το επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι άριστης τέχνης του 17ου αιώνα ενώ το ηγουμενείο έχει διακόσμηση με φυτικές παραστάσεις, έργο του Χιονιαδίτη ζωγράφου Γ. Αναστασίου που το ζωγράφισε το Μάρτιο του 1874.
Οι τοιχογραφίες της μονής χρονολογούνται από το 1673 και είναι έργο των ζωγράφων Ιωάνη, Δημητρίου και Γεωργίου.
Το μοναστήρι διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση εξαιτίας των διαδοχικών εργασιών συντήρησης των τελευταίων χρόνων. Η μονή, αν και αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, εορτάζει της Ζωοδόχου Πηγής.
4.Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Κηπίνας(17ος αιώνας)
Η Ιερά Μονή Κηπίνας βρίσκεται κοντά στον ομώνυμο οικισμό. Είναι χτισμένη στο μέσο σχεδόν ενός τεράστιου βράχου στη βορειοανατολική πλευρά του άγριου και σπάνιας ομορφιάς φαραγγιού του Καλαρρύτικου ποταμού και προκαλεί θαυμασμό η θεμελίωση και το χτίσιμο σε τόσο ύψος, πάνω από κατακόρυφους βράχους.
Η Μονή είναι αφιερωμένη στην «Κοίμηση της Υπεραγίας Θεοτόκου», πανηγυρίζει όμως την Παρασκευή της Διακαινησίμου, εορτή της Ζωοδόχου Πηγής. Υπάγεται στην πνευματική δικαιοδοσία της Ιεράς Μητρόπολης Ιωαννίνων και είναι μετόχι της Ιεράς Μονής Γενεσίου της Θεοτόκου Τσούκας.
Το όνομα, σύμφωνα με γλωσσολόγους, προέρχεται μάλλον από το σλάβικο «Κιπ», που σημαίνει εικόνα ή ζωγραφιά και την κατάληξη -ίνα, όνομα που πήρε αργότερα και ο γειτονικός οικισμός Αρμπορέσι, στα όρια του οποίου βρίσκεται το μνημείο. Μια άλλη εκδοχή για το όνομα αναφέρει ότι η Μονή οφείλει το όνομά της πιθανά στους κήπους που καλλιεργούσαν οι μοναχοί κάτω από αυτήν.
Ο Σεραφείμ Ξενόπουλος ή Βυζάντιος, Μητροπολίτης Άρτας, γράφει ότι το μοναστήρι οικοδομήθηκε το 1212 από τον Επίσκοπο Γρηγόριο, όταν δημιουργήθηκε το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Η παράδοση λέει ότι οι μοναχοί της Ιεράς Μονής Βύλιζας, που βρίσκεται απέναντι, έβλεπαν στο συγκεκριμένο σημείο καντήλι να καίει και αποφάσισαν να χτίσουν εκεί νέο μοναστήρι. Κατά μια άλλη εκδοχή, στη διαδικασία επιλογής ηγούμενου για την Ιερά Μονή Βύλιζας ένας από τους υποψηφίους διαφώνησε γιατί θεώρησε ότι αδικήθηκε, αποχώρισε με μερικούς καλόγερους και ψάχνοντας τη γύρω περιοχή έφθασαν στο συγκεκριμένο σημείο όπου άρχισαν να χτίζουν νέο μοναστήρι.
Η προσπέλαση του μοναστηριού γίνεται από ένα μικρό μονοπάτι στα ανατολικά του, λαξευμένο στο βράχο, το οποίο καταλήγει σε μικρή ξύλινη κρεμαστή γέφυρα πριν την είσοδο. Η γέφυρα ήταν και παραμένει κινητή και σηκωνόταν με μηχανισμό, έτσι ώστε το μοναστήρι να καθίσταται απροσπέλαστο στους επίδοξους επιδρομείς, αφού δημιουργείται κενό τεσσάρων μέτρων στο γκρεμό.
Στο εσωτερικό του ναού διατηρούνται τοιχογραφίες που χρονολογούνται από τον 17ο αιώνα και οι οποίες παρουσιάζουν αρκετές φθορές. Επίσης, διατηρείται ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο.
Στα δεξιά της σπηλιάς λαξεύτηκε ο βράχος όπου χτίστηκε το καθολικό της Μονής, μια μικρή μονόκλιτη βασιλική με τρούλο. Αποτελείται από τον νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το Ιερό Βήμα, τα οποία είναι ενσωματωμένα στη σπηλιά.
Ο χώρος του ιερού διαχωρίζεται με ψηλό ξυλόγλυπτο εικονοστάσι. Αυτό διαρθρώνεται κατά τα γνωστά: τη βάση, την ποδιά με τους ταμπλάδες, τους κεταμπέδες, τη ζώνη με τις δεσποτικές εικόνες, το δωδεκάορτο με την επίστεψη και το σταυρό με τα λυπηρά.
Λίγο χαμηλότερα από τη βάση του τεταρτοσφαίριου, σχηματίζεται η αψίδα του ιερού. Είναι ημικυκλική και φέρει τυφλό μονόλοβο παράθυρο.
Το τύμπανα του τρούλου είναι σμιλευμένο στο βράχο και στηρίζεται στις δύο φαρδιές ημικυλινδρικές καμάρες των τόξων της εισόδου και του ιερού και στις δύο στενότερες της βόρειας και της νότιας πλευράς του ναού.
Ο νάρθηκας εκτείνεται στη δυτική πλευρά του ναού είναι ενσωματωμένος στη κάτοψη.
Η κύρια είσοδος του ναού βρίσκεται στη δυτική πλευρά και είναι μικρών διαστάσεων.
Η είσοδος του νάρθηκα είναι από τη νότια πλευρά. Στη βόρεια πλευρά του νάρθηκα υπάρχουν τέσσερα πέτρινα σκαλοπάτια που καταλήγουν σε ξύλινη πόρτα η οποία οδηγεί στην είσοδο του σπηλαίου.
5.Μονή Παναγίας Ραϊδιώτισσας Βροσύνας
Η Μονή Ραϊδιώτισσας αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, πήρε το όνομά της γιατί είναι κτισμένη πάνω σε “ραϊδιά”, απότομα βράχια στην πλαγιά του Ζαλογγίκου ποταμού, 15 λεπτά από την Βροσύνα. Σύμφωνα με εντοιχισμένες επιγραφές η μονή κτίσθηκε το 1628 ή το 1631, ενώ πιθανότατα ανακαινίσθηκε το 1829 από τον ηγούμενο Νικόδημο και τον Γεώργιο Μάνθο ή Μάντζο.
Το μοναστήρι είχε πέντε κελιά, σήμερα ερειπωμένα. Το καθολικό είναι εντυπωσιακό, χτισμένο σε κοίλωμα του βράχου. Εσωτερικά η εκκλησία είναι θολωτή, με τον θόλο να στηρίζεται σε δύο κίωνες. Οι τοίχοι είναι αγιογραφημένοι. Σημαντικά κειμήλια της μονής ήταν οι Δεσποτικές εικόνες του τέμπλου, οι οποίες κλάπηκαν το 1966 και μια ασημένια λειψανοθήκη του 1771, που σήμερα φυλάσσεται στην εκκλησία Αγ. Γεωργίου Βροσύνας. Σήμερα η μονή, αν και διατηρητέο μνημείο είναι εγκαταλελειμμένη.
6.Μονή Παναγία Τόσκεσι (1742) Αχλαδέα
Η Μονή αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου βρίσκεται στις Αχλαδιές (Τόσκεσι) της Λάκκας Σουλίου, τέσσερα χιλιόμετρα από τον δρόμο Βαριάδων-Δερβιζάνων.
Το καθολικό κτίστηκε στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο, λιθόκτιστο προστώο στη νότια πλευρά και κωδωνοστάσιο στη δυτική. Ο ναός χρονολογείται το έτος 1742 (ή κατά τον Καμαρούλια το 1714 ή 1772) και κτίστηκε με συνδρομή των επιτρόπων Αλ. Τζίμα από το Τόσκεσι και Ιω. Κονταξή από τη Λίππα.
Στο εσωτερικό οι τοιχογραφίες έγιναν το έτος 1810 και είναι έργο των ζωγράφων Κωνσταντίνου (ιερέα), του υιού του Ιωάννη (ιερέα) και του Χριστοδούλου, σύμφωνα με επιγραφή στο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου. Στα κελιά της Μονής λειτουργούσε θεραπευτήριο αρρώστων.
Σήμερα εκτός του καθολικού σώζονται δύο επισκευασμένα κελιά (το ένα ως ξενώνας και το άλλο ως μουσείο ), το ανακαισμένο το 1960 οστεοφυλάκιο και δεξαμενή βρόχινου νερού. Κοντά στη μονή βρίσκεται εκκλησάκι της Γέννησης της Θεοτόκου (Παναγιά του Λαμπόβου), μικρή μονόκλιτη βασιλική του 13-14ου αι., ανακαινισμένη το 1985. Είναι χτισμένη με πωρόλιθο και οι σωζόμενες τοιχογραφίες είναι αρκετά φθαρμένες.
7.Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μακρυαλέξη
Η Μονή Μακρυαλέξη βρίσκεται κοντά στο χωριό Κάτω Λάβδανη Πωγωνίου, μεταξύ του χωριού αυτού και των χωριών Αγία Μαρίνα και Κουρεμάδι, σε υψόμετρο 1100 μέτρα. Η πρόσβαση γίνεται με τα πόδια (1 ώρα από την Αγία μαρίνα και 1,5 ώρες από την Λάβδανη ή με χωματόδρομο από την Κάτω Λάβδανη).
Είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου . Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, η οποία δεν επιβεβαιώνεται ιστορικά, κτίσθηκε τον 7ο αι. επί Κωνσταντίνου Δ΄ Πωγωνάτου, ή τον 11ο αι. (1068) από κάποιον Αλέξη ή Μακραλέξη.
Στη νότια πλευρά σώζεται επιγραφή, η οποία φέρει τη χρονολογία 1585. Ίσως πρόκειται για το έτος ιδρύσεως της Μονής.
Το καθολικό είναι απλός τετρακίονος ναός με στενό νάρθηκα και πεσσοστήρικτο χαγιάτι στην ίδια πλευρά. Στα ανατολικά καταλήγει σε τρίπλευρη αψίδα με ισάριθμα ανοίγματα, τα οποία περιβάλλονται από διπλό πλίνθινο πλαίσιο. Η αψίδα κοσμείται επίσης με διάκοσμο ιχθυάκανθας. Ο τρούλος είναι οκτάπλευρος με αντίστοιχα μικρά ανοίγματα. Εσωτερικά ο ναός κατάγραφος από τοιχογραφίες. Σύμφωνα με σωζόμενη επιγραφή ο ναός ιστορήθηκε με δαπάνη του ηγουμένου Λεοντίου και του ιερομονάχου Δημητρίου (πιθανών κτητόρων της Μονής) το 1599 από τους ζωγράφους Νικόλαο και Μιχαήλ από το Λινοτόπι Καστοριάς. Ο νάρθηκας τοιχογραφήθηκε το 19ο αι. από το ζωγράφο Βασίλειο από το χωριό Μπαμπούρι. Στο ναό υπήρχαν και εικόνες, δύο από τις οποίες (Χριστός ένθρονος και Παναγία Βρεφοκρατούσα ένθρονη) φέρουν χρονολογία 1593. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το βημόθυρο του ναού και εικόνα του τέμπλου, τα οποία εκτίθενται μαζί με τις δύο παραπάνω εικόνες στο Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων.
Η μονή ήταν Σταυροπηγιακή και είχε 20 κελιά και 70 μοναχούς. Είχε μεγάλη περιουσία με ζώα και χωράφια. Σήμερα από τη Μονή σώζονται το καθολικό και τμήμα κελιών στη βορειοανατολική γωνία
8.Μονή Παναγίας Στομίου
Σε μια από τις πιο εντυπωσιακές τοποθεσίες της χώρας μας, στη χαράδρα του Αώου, ανάμεσα στις απότομες πλαγιές της Τύμφης (υψ. 2497 μ.) και της Τραπεζίτσας (υψ. 2024 μ.) βρίσκεται η Μονή της Παναγιάς Στομίου.
Η αρχική θέση του μοναστηριού, που ιδρύθηκε το 1442, βρίσκεται στις απέναντι πλαγιές της Τραπεζίτσας, όπου και διασώζεται η ονομασία «Παλιομονάστηρο». Στη σημερινή του θέση, σε μια υπερυψωμένη έξαρση των χαμηλότερων υψομέτρων των πλαγιών της Τύμφης, μεταφέρθηκε από τον ηγούμενο Κωνσταντίνο, το 1774. Από τη σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της Μονής από το Γερμανικό στρατό το 1943, διασώθηκε μόνο ο ναός.
Η Μονή Στομίου αποτελεί σήμερα ενεργό ανδρικό μοναστήρι. Έχει 11 νεόκτιστα κελιά με βοηθητικούς χώρους κι ένα μικρό καθολικό σταυροειδούς τύπου με τρούλο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το τέμπλο με αρκετές βυζαντινές εικόνες και τα λείψανα πολλών αγίων, που μεταφέρθηκαν στη μονή από το Παλαιομονάστηρο. Η επίσκεψη στη μονή γίνεται μόνο με πεζοπορία 2 ωρών από τη γέφυρα της Κόνιτσας.
Το μοναστήρι πανηγυρίζει στης 8 Σεπτεμβρίου όπου εκατοντάδες προσκυνητές συρρέουν από την Κόνιτσα και την ευρύτερη περιοχή.
9.Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου Σιστρουνίου
Ο ναός του Γενεσίου της Θεοτόκου, καθολικό άλλοτε Μονής, βρίσκεται βορειοδυτικά του Σιστρουνίου Λάκκας Σουλίου. Είναι κτισμένος στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο και νάρθηκα , καθώς και ανοικτή κιονοστήρικτη στοά στη νότια πλευρά. Ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κίονες και βρίσκεται πάνω από το τέμπλο. Η μορφή του είναι ιδιάζουσα, γιατί πάνω από τα στενόμακρα παράθυρα ανοίγονται ισάριθμα κογχάρια, καθένα από τα οποία διακοσμείται με ζωγραφιστή προτομή Αποστόλου. Η στέγαση στο υπόλοιπο κεντρικό κλίτος και στα πλάγια γίνεται με φουρνικά. Σε κάθε πλάγιο κλίτος υπάρχουν τέσσερις εσωτερικοί θόλοι.
Σύμφωνα με την παράδοση, η οποία δεν επιβεβαιώνεται από ιστορικές μαρτυρίες, η Μονή ιδρύθηκε το 1156. Στη συνέχεια καταστράφηκε ή από τον Οσμάν Πασά ή από καθίζηση του εδάφους. Η τοιχοδομία στην ανατολική και νότια πλευρά παρουσιάζεται ως κανονική πλινθοπερίκλειστη, πράγμα που υποδεικνύει πιθανώς αναγωγή του μνημείου στους χρόνους του Δφεσποτάτου. Τα υπόλοιπα τμήματα είναι με αργολιθοδομή με οριζόντιες στρώσεις, χαρακτηριστική των τελευταίων αιώνων της Τουρκοκρατίας.
Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες με ύφος αφελές και λαϊκό. Το εικονογραφικό πρόγραμμα είναι το τυπικό της εποχής. Τοιχογραφημένες είναι και οι δύο όψεις του κτιστού τέμπλου καθώς και ο νάρθηκας. Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται με βάση το ύφος τους τον 18ο αιώνα.
Ο ναός είναι σε καλή κατάσταση. Στον πρόναο υπάρχει μια “μπλάνα”- σκεύος για την εξαγωγή λαδιού από ελιές.
10.Μονή Γενεσίου Θεοτόκου Παλιουρής
Η Μονή βρίσκετε στο 30ο χλμ. της εθνικής οδού Ιωαννίνων – Ηγουμενίτσας. Η πρόσβαση στο μοναστήρι είναι εύκολη, αφού ο δρόμος που οδηγεί σε αυτό είναι ασφαλτοστρωμένος σε όλο το μήκος του (400 μ).
Η μονή πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου ημέρα που τιμάται το Γενέσιον της Θεοτόκου.
Ο ναός του μοναστηριού είναι ρυθμού βασιλικής τρίκλιτης με προεξέχοντα -της στέγης- τρούλο. Η θολωτή στέγη του ναού αποτελείται από 12 ισομεγέθεις θόλους διαταγμένους σε τρεις παράλληλες σειρές, στηρίζονται σε δυο κιονοστοιχίες από τρεις η κάθε μία κίονες
Εσωτερικά ο ναός κοσμείται με τοιχογραφίες του 1833, έργο των Ιωαννιτών ζωγράφων Θεοδοσίου και του γιού του Κωνσταντίνου. Η δυτική πλευρά του καθολικού δεν έχει τοιχογραφίες, διότι μετά την κατάρρευσή της (γύρω στο 1816) ανοικοδομήθηκε με αποτέλεσμα να περιοριστεί το μήκος της σε βάρος του νάρθηκα, ενώ η τοιχογραφία του Χριστού στη βόρεια πλευρά είναι έργο του Ζωγράφου Διονυσίου Ζούκη από τους Καλαρρύτες. Στο ναό σώζονται εικόνες του 1678 (έργο του Εμμανουήλ Τζάνε) και του 18ου αι., καθώς επίσης και αντίγραφο χαλκογραφίας της Παναγίας της Κυπριακής Μονής Κύκκου.
Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο και περίτεχνο.
Σύμφωνα με την παράδοση ιδρύθηκε το 1373 από το Σέρβο ηγεμόνα των Ιωαννίνων Θωμά Πρελιούμποβιτς και επανιδρύθηκε το 1688-90 από τον Παπαναστάση Αλεξίου από τη Ζίτσα. Σύμφωνα με επιγραφή, το καθολικό καταστράφηκε από Αλβανούς το 1782, και ανοικοδομήθηκε το 1786 από τον προεστό Ζαγορίου Ιωαννούτσο Καραμεσίνη και τον Δημήτριο Αθανασίου.
Το 1796 το μοναστήρι πιθανόν ανακαινίσθηκε στη σημερινή του μορφή και μάλιστα με τη συνδρομή του Αλή Πασά των Ιωαννίνων.
Το 1820 το μοναστήρι χάλασε (εξαιτίας των πολεμικών γεγονότων) και στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς που διέμεναν ως τότε. Το 1825 το μοναστήρι ανασυστήθηκε με ειδικό διάταγμα από τον Μεχμέτ Ρεσίτ Πασά, τον Κιουταχή, Διοικητή των Ιωαννίνων. Τέλος το 1907 άρχισαν οι πρώτες μυήσεις μελών της Ηπειρωτικής Εταιρείας (Κομιτάτου).
Το μοναστήρι διέθετε μεγάλη περιουσία που προερχόταν τόσο από δωρεές και αγορές όσο και από χωράφια ποτιστικά και ξερικά καθώς και από αμπέλια, λειβάδια και ζώα μικρά και μεγάλα που κατείχε. Το μεγαλύτερο μέρος της κτηματικής περιουσίας της μονής απαλλοτριώθηκε το 1923 με απόφαση του Υπουργού Γεωργίας.
11.Μονή Παναγίας Τσούκας; Ελληνικό.
Η Μονή Τσούκας, αφιερωμένη στο Γενέθλιο της Θεοτόκου βρίσκεται στον ομώνυμο λόφο, κοντά στην κοινότητα Ελληνικό στα Κατσανοχώρια (στο χείλος του γκρεμού στα Στενά του Αράχθου). Σύμφωνα με την παράδοση και τα όσα αναφέρει ο ηγούμενος Γαβριήλ (1820) το μοναστήρι ιδρύθηκε στα 1190 από τον αυτοκράτορα Ισαάκιο Άγγελο, ο οποίος έχτισε και κάστρο τα ερείπια του οποίου σώζονται μέχρι σήμερα. Στις αρχές του 18ου αιώνα και πιθανόν λίγο πριν το 1736 η μονή καταστρέφεται και επανακτίζεται (με την προστασία του Χαλήλ Μπέη).
Το καθολικό κτίστηκε πιθανόν το 17ο αιώνα στον αθωνίτικο τύπο (μονόχωρος ναός με χορούς) με προστώο δυτικά. Στο εσωτερικό επιγραφή στο υπέρθυρο (σήμερα δε διακρίνεται) αναφέρει ότι ο ναός “ιστορήθη” με δαπάνη του κτήτορα Αλεξίου Παπαϊωάννου και “εχρυσώθη” το 1779 από τον Αθ. Ιωάννου, ιερέα από το Καπέσοβο. Οι τοιχογραφίες έχουν καλυφθεί από την αιθάλη, διακρίνονται όμως τα ανάγλυφα φωτοστέφανα των μορφών. Το αξιόλογο ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού χρονολογείται το 18ο αιώνα και φέρει έξεργο φυτικό διάκοσμο.
Η Μονή έχει φρουριακό χαρακτήρα. Η είσοδος στον υψηλό περίβολο κοσμείται με λιθανάγλυφα. Κελιά υπάρχουν στη νοτιοδυτική και βόρεια πλευρά, στέρνα στα νοτιοδυτικά και λιθόκτιστο κωδωνοστάσιο του 1866, σύμφωνα με επιγραφή. Στη νότια πλευρά της Μονής κοντά στην ανατολική είσοδο υπάρχει το παρεκκλήσι της Παναγίας που υπέστη σημαντικές καταστροφές από πυρκαγιά.
12.Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Άβελ Βήσσανης
Στα αριστερά του δρόμου που οδηγεί από τον άγιο Κοσμά στη Βήσσανη (και 1300 μέτρα πριν από αυτή) βρίσκεται ύψωμα με βελανιδιές και μικρή εκκλησία της Παναγίας, ενώ 200 μέτρα μακρύτερα και σε πλάτωμα βρίσκεται η Μονή η αφιερωμένη στην κοίμηση της Θεοτόκου, πιο γνωστή ως μονή Άβελ. Πήρε το όνομά της από κάποιο γαιοκτήμονα Άβελη που χρηματοδότησε την ανέγερσή της, το 1770 ή το 1795.
Ο ναός ανήκει στο λεγόμενο συνεπτυγμένο αθωνίτικο ή αγιορείτικο τύπο με νάρθηκα, και στη νοτιοδυτική γωνία του βρίσκεται το κωδωνοστάσιο. Οι αγιογραφίες διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση. Μόνο πίσω από τα μεταγενέστερα στασίδια οι τοιχογραφίες έχουν ασβεστωθεί. Η αγιογράφηση είναι έργο των Χιοναδιτών ζωγράφων Κωνσταντίνου και Μιχαήλ του Μιχαήλ. Τον εσωτερικό διάκοσμο του ναού έρχεται να συμπληρώσει το από επιχρυσωμένο ξύλο καρυδιάς τέμπλο. Μοιάζει με το τέμπλο του Αγ. Νικολάου Βήσσανης, ώστε να πιστεύεται ότι έγινε από τους ίδιους τεχνίτες. Η ομοιότητα αυτή οδηγεί επίσης στο συμπέρασμα ότι υπήρχε σε πρώτη φάση άλλο τέμπλο, κατασκευασμένο πιθανόν ταυτόχρονα με την αγιογράφηση, που για κάποιο λόγο αντικαταστάθηκε στις αρχές του 19ου αι. Ο περίβολος της μονής έχει σημεία οχύρωσης.
13.Μονή Γενεσίου Θεοτόκου Βελλάς.
Η Μονή Βελλάς ανήκει τοπογραφικά στους Νεγράδες Ιωαννίνων και ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα. Ως το 1713 αποτελούσε έδρα της Επισκοπής. Βρίσκεται πολύ κοντά στην τοποθεσία της αρχαίας πόλης «Παλιοβελλά», από την οποία σώζονται ελάχιστα ίχνη της, οπου στις αρχές του 18ου αιώνα ερημώθηκε από τους κατοίκους της που έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στα Άνω Πεδινά, στο Ζαγόρι, για μεγαλύτερη ασφάλεια. Τότε η έδρα της επισκοπής μεταφέρθηκε στην Μονή Βελλάς, για ένα μικρό χρονικό διάστημα στονΠαρακάλαμο και κατόπιν στην Κόνιτσα, όπου είναι μέχρι και σήμερα. Η υπάρχουσα Μονή είναι ουσιαστικά ανακατασκευή της παλιάς που έγινε το 1745, όπως μας πληροφορεί επιτοίχια επιγραφή. Είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου. Σε πολύ μικρή απόσταση βρίσκονται οι Πηγές Βελλάς του Ποταμού Καλαμά.
Για ένα μεγάλο διάστημα, από τον 13ο εώς τον 17ο αιώνα, στην Μονή Βελλά λειτουργούσε σχολή, όπου οι νέοι διδάσκονταν εκκλησιαστικά μαθήματα αλλά και μαθήματα αρχαίων ελλήνων συγγραφέων. Το 1863 έγινε Σταυροπηγιακή και το 1885 μετατράπηκε σε ενοριακή. Είχε δε μετόχι τη Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρα στη Ρουμανία. Το 1936 ενώθηκε με τη Μητρόπολη Δρυϊνουπόλεως και Πωγωνιανής και σήμερα είναι ενταγμένη στη Μητρόπολη Ιωαννίνων. Η μονή απετέλεσε από το 13ο αιώνα και για 400 χρόνια περίπου μεγάλο πνευματικό κέντρο, ενώ διέθετε και μεγάλη περιουσία. Το 1817 σχεδόν ερημώθηκε, αφού οι μοναχοί αρνούμενοι να δώσουν την περιουσία τους στον Αλή Πασά, μετέβησαν στην Κέρκυρα. Μερικοί κατέφυγαν σε ορεινή περιοχή του νομού Αχαϊας και σε ανάμνηση της γενέτειράς τους έδωσαν στο νέο οικισμό το όνομα Βελλά (Αχαΐας). Την Μονή ανέστησε ξανά το 1911 ο τότε Μητροπολίτης Βελλάς και Κονίτσης Σπυρίδων Βλάχος, με την ίδρυση Ιεροδιδασκαλείου. Από εκεί αποφοιτούσαν δάσκαλοι και ιερείς. Χτίστηκαν μεγάλα κτήρια με αίθουσες διδασκαλίας και οικοτροφείο, όπου έμεναν δωρεάν οι σπουδαστές. Το ιεροδιδασκαλείο λειτούργησε μέχρι το 1989. Σήμερα στην Βελλά λειτουργεί Εκκλησιαστικό Λύκειο, ισότιμο του Ενιαίου Λυκείου με την διαφορά ότι εδώ δίνεται έμφαση στην διδασκαλία των Θρησκευτικών. Επίσης λειτουργεί Ανωτέρα Ιερατική Σχολή, όπου οι σπουδαστές εισέρχονται σε αυτή με πανελλήνιες εξετάσεις.
Το καθολικό της Μονής είναι τρίκλιτη Βασιλική με εξαιρετικές αγιογραφίες όπου ανάμεσα τους υπάρχουν και οι μορφές αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων (Πλάτων, Αριστοτέλης, Σόλων, Πλούταρχος). Το τέμπλο του ναού είναι ξυλόγλυπτο με επίχρυσες λεπτομέρειες, ένα έργο του 16ου-17ου αιώνα.
14.Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Μετσόβου
Η Μονή Παναγίας Μετσόβου (μοναστήρι της Κάτω Πολιτείας ή του Κάτω Ποταμού) ιδρύθηκε τον 17ο-18ο αιώνα και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η θέση του μοναστηριού και οι μαρτυρίες καταδεικνύουν ότι το μοναστήρι εξυπηρετούσε τους οδοιπόρους που έπαιρναν το δρόμο του Ζυγού για να φθάσουν στη Θεσσαλία. Οι ηγούμενοι της Μονής είχαν την οικονομική διαχείριση των υποστατικών της και ρύθμιζαν τον αγροτικό και κτηνοτροφικό μηχανισμό της. Αυτοί υπέγραφαν δωρητήρια, ενοικιαστήρια, μίσθωναν εργάτες και κανόνιζαν τις ελεημοσύνες του. Από δεφτέρια λογαριασμών (1730 και μετά), από αποδείξεις πληρωμής και κτίσματα, αντικείμενα, αχερώνες, αμπέλια, βαρέλια κρασιού μαθαίνουμε τι περιουσία είχε η μονή, η οποία ήταν σε σύγκριση με άλλες φτωχή. Από το 1958 η Μονή έμεινε κλειστή, για να ανακαινιστεί και να ξαναλειτουργήσει το 1977 από τη μοναχή Θέκλα.
Η μονή βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον οικισμό του Μετσόβου, στη διασταύρωση των δύο παραποτάμων του Αράχθου, του Μετσοβίτικου και του Ανηλιώτικου.
15.Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Βοτσάς
Η Ιερά Μονή Βουτσάς βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Γρεβενίτι, Φλαμπουράρι, Δόλιανη στις όχθες του ποταμού Βάρδα, παραποτάμου του Άραχθου.
Η Παναγιά η Πωγωνιώτισσα, όπως έλεγε παλιότερα ο λαός. Το μοναστήρι είναι χτισμένο σε μια μαγευτική τοποθεσία: Στην μικρή κοιλάδα που σχηματίζεται από το πέρασμα του ποταμού Βάρδα, στο μέσον ενός πανέμορφου δάσους. Η παράδοση αναφέρει ότι η μονή ιδρύθηκε από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Δ΄ Πωγωνάτο το 672, αλλά η κτιτορική επιγραφή στο καθολικό αναφέρει ότι ανακαινίσθηκε και ιστορήθηκε (αγιογραφήθηκε δηλαδή) κατά το έτος 1680. Αν και η ιστορία του μοναστηριού χάνεται στα βάθη των αιώνων, η πιο τραγική στιγμή συνέβη τον περασμένο αιώνα: Αν και η ιστορία του μοναστηριού χάνεται στα βάθη των αιώνων, η πιο τραγική στιγμή συνέβη τον περασμένο αιώνα: Στις 13 Οκτωβρίου 1943 η Μονή Βουτσάς κάηκε σχεδόν ολοσχερώς από τους Γερμανούς στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον των αντάρτικων ομάδων της περιοχής. Χαρακτηρίστηκε ως ιστορικό και διατηρητέο μνημείο.
16.Μονή Βύλιζας Ματσούκι
Η Μονή της Βύλιζας βρίσκεται κοντά στο χωριό Ματσούκι στα Τζουμέρκα και είναι αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.
Το όνομα της το πήρε από το λατινικό vigilo (που σημαίνει παρατηρώ, φρουρώ) αφού η θέση της Μονής είναι τέτοια που σου επιτρέπει να παρατηρείς τα πάντα στη περιοχή.
Άλλωστε, σύμφωνα με τον Άγγλο περιηγητή William Martin Leake, τα παλιότερα χρόνια υπήρχε εκεί οχυρό ελληνιστικής πόλις, τα τείχη του οποίου επισκέφτηκε τον καιρό που ταξίδεψε στην Ήπειρο (μεταξύ 1804 και 1810).
Ο ίδιος για την κατάσταση που επικρατούσε στη περιοχή, μας μεταφέρει το παρακάτω ενδεικτικό λογοπαίγνιο: «κάστρον Βήλιζα, χωρίον Ματσούκι, Ακαλαρύταις μαxαλά και Συράκω πέντε σπίτια».
Βέβαια η εικόνα αυτή της περιοχής πρέπει ήταν αρκετά παλιότερη της εποχής που ταξίδεψε ο Leake αφού στις αρχές του 19ου αιώνα το Συρράκο και οι Καλαρρύτες ήταν χωριά πολύ μεγαλύτερα από το Ματσούκι, κάτι που αναφέρει και ο Άγγλος περιηγητής.
Η μονή τα παλιότερα χρόνια ήταν ένα από τα σπουδαιότερα μοναστήρια της Ηπείρου, διέθετε πλουσιότατη βιβλιοθήκη και είχε μεγάλη συμμετοχή και στα κοινά της περιοχής.
Το 1893 όμως το μοναστήρι εγκαταλείφθηκε και στη συνέχεια καταστράφηκε.
Η μονή ανακαινίστηκε πρόσφατα και για να την επισκεφτείτε ακολουθήστε το μονοπάτι των 2 χιλιομέτρων που ξεκινάει έξω από το χωριό Ματσούκι.
17.Μονή Γενεθλίου Θεοτόκου Δουραχάνης
To μοναστήρι της Παναγίας Ντουραχάνης, σημείο αναφοράς για τα Ιωάννινα
Η παράδοση λέει πως το μοναστήρι της Παναγίας Ντουραχάνης είναι κτισμένο από έναν Τούρκο. Στις ανατολικές όχθες της λίμνης Παμβώτιδας, στις ρίζες του βουνού Μιτσικέλι, απέναντι από την πόλη των Ιωαννίνων, πριν από πολλούς αιώνες, υπήρχε ένα εικονοστάσι ταμένο στην χάρη της Υπεραγίας Θεοτόκου, στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα το μοναστήρι. Τον χειμώνα του 1434, ο μπέης της Ρούμελης, ο Ντουραχάν Πάσας, πηγαίνοντας με τον στρατό του για πολεμική επιχείρηση, πέρασε από εκεί και άναψε ένα κερί, γιατί ήταν από γονείς χριστιανούς.
Στη συνέχεια, μέσα στην ομίχλη και το χιόνι, έχασε τον προσανατολισμό του και πέρασε με τον στρατό του πάνω από την παγωμένη λίμνη, χωρίς όμως απώλειες. Το τι είχε συμβεί, το αντελήφθη όταν πάτησε στη στεριά. Συνέχισε την αποστολή μέχρι το Αργυρόκαστρο, όπου κέρδισε τη μάχη και κατά την επιστροφή, πήγε στο εικονοστάσι και έκτισε το μοναστήρι της Ντουραχάνης (Δουραχάνης) ή της Παναγίας Ντουραχανιώτισσας όπως είναι επίσης γνωστό.
Για τους περισσότερους, ο θρύλος αυτός είναι η καθαρή ιστορία. Είναι άγνωστο πάντως, πότε πήρε τη σημερινή της μορφή η Ιερά Μονή της Παναγίας Ντουραχάνης, καθώς το 1611 έγιναν από τους Τούρκους καταστροφές στα θρησκευτικά μνημεία της Ηπείρου, λόγω των πρώτων επαναστατικών προσπαθειών των υπόδουλων. Επίσης, παρόλο που κάηκε ολοσχερώς το 1825, το 1830 κτίσθηκε εκ θεμελίων και εξακολούθησε να λειτουργεί μέχρι το 1933, χρονιά κατά την οποία το μοναστήρι λεηλατήθηκε και ερημώθηκε.
Η μονή είναι αφιερωμένη στη Γέννηση της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου). Το Καθολικό –απλός τρίκλιτος ναός με κεντρικό τρούλο και υπερυψωμένο κλειστό νάρθηκα– με αγιογραφημένους τοίχους και σκαλιστό ξύλινο τέμπλο, με την εικόνα της Παναγίας γεμάτη τάματα, προκαλεί δέος και θαυμασμό στον προσκυνητή, που έρχεται να ασπαστεί την αγία και θαυματουργό εικόνα της Παναγίας
18.Μονή Ελεούσας νήσου Ιωαννίνων
19.Μονή Δραμεσιών (1755) Δραμεσιοί
Η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου βρίσκεται στην κοινότητα Δραμεσιοί, στα νοτιοδυτικά αυτής και σε δασωμένη πλαγιά.
Το καθολικό είναι μονόχωρος ναός με μεταγενέστερο, υπερυψωμένο νάρθηκα και χαγιέτι στη βόρεια πλευρά. Στο εσωτερικό του ναού υπάρχει η χρονολογία 1755. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο κυρίως ναός και ο νάρθηκας χρονολογούνται από το 1664 ή 1694, ενώ υπάρχουν προσθήκες (χαγιάτι και κωδωνοστάσιο) του 1874.
Οι τοιχογραφίες σώζονται σε καλή κατάσταση και χρονολογούνται στο 18ο αι. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού φέρει τη χρονολογία του 17ου αι. Εικονίζονται οι προφητάνακτες Σολομών και Δαβίδ, ο Ευαγγελισμός και 4 Ιεράρχες.
Από το καθολικό της Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου και τον νεότερο, ενοριακό ναό προέρχονται 4 φορητές εικόνες του 17ου αι: Πρόδρομος (1689), Γενέσιο Θεοτόκου (1677), Κοίμηση Θεοτόκου, Πυρφόρος Ανάβασις του προφήτη Ηλία (1664;) και 2 φορητές εικόνες του 19ου αι.: Παναγία Οδηγήτρια (1845) και Χριστός Παντοκράτωρ, έργα του Γιαννιώτη ζωγράφου Θεοδοσίου και του υιού του Κωνσταντίνου.
Στην αυλή του μοναστηριού υπάρχουν τα ερείπια των κελιών και του σχολείου του. Επισκευές έγιναν το 1967.
20.Μονή Ζωοδόχου Πηγής (1732) Ανθοχώρι
Η Μονή Ζωοδόχου Πηγής βρίσκεται στη θέση Κόκκινο Λιθάρι στο Ανθοχώρι Μετσόβου, κοντά στον δρόμο που οδηγεί από το ανθοχώρι στο Μέτσοβο και πάνω στην αριστερή πλευρά του Μετσοβίτικου ποταμού. Η ίδρυσή της τοποθετείται πιθανόν το 17ο αιώνα και ανακαινίσθηκε από τον Στέργιο Ντάφο το 1732 (σύμφωνα με επιγραφή). Το καθολικό κτίστηκε στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο, πλάγιους χορούς και χαγιάτι στα δυτικά. Ανατολικά απολήγει σε τετράπλευρη αψίδα που κοσμείται με αβαθή τόξα.
Στα ανατολικό αέτωμα παριστάνονται η Ζωοδόχος Πηγή σε αβαθή κόγχη και δύο αρχάγγελοι σε τεταρτοσφαίρια. Διακρίνονται επίσης εντοιχισμένα τέσσερα πινάκια. Στο εσωτερικό, οι τοιχογραφίες που σώζονται ανήκουν πιθανόν στις αρχές του 19ου αι. Οι φορητές εικόνες είναι έργα λαϊκής τέχνης του 18ου, του 19ου και του 20ου αιώνα. Επίσης σώζονται πολλά βιβλία του 18ου και 19ου αιώνα εκδόσεων Ν. Γλυκέως και Δ. Θεοδοσίου στη Βενετία.
Η μονή έχει επισκευασθεί και υπάρχει και πρόσβαση με χωματόδρομο.
ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΓΝΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΥΣΕΒΕΙΑΣ-ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑΤΑ 