Σκότωσε τη γυναίκα του και το γιο του και τον έκαναν άγιο;
Πριν διαβάσετε αυτή την ανάρτηση
Ξέρουμε ότι σπάνια, πολύ σπάνια διαβάζει κάποιος μια ανάρτηση-σεντόνι.
Πολύ περισσότερο, αν τη βλέπει από την οθόνη του κινητού.Δεν φιλοδοξούμε να σας κάνουμε να διαβάσετεένα τόσο μεγάλο κείμενο ντε και καλά.Αλλά, αποθηκεύστε το κάπου …Ίσως χρειαστεί να το συμβουλευτείτετην επόμενη φορά που θα ακούσετε κάποιον από τους πολύ διαδεδομένους μύθους για τον άγιό μαςπου αποτελεί πια κόκκινο πανί για τους κάθε είδους πολέμιους της Εκκλησίας
Διέπραξε ο άγιος Κωνσταντίνος οικογενειακά εγκλήματα;
Α΄ μέρος
Η τραγωδία τον Κρίσπου
Έναν χρόνο μετά τη Σύνοδο τη Νικαίας, το 326 μ. Χ., ο Κωνσταντίνος έρχεται στη Ρώμη για να γιορτάσει τα εικοσάχρονα της βασιλείας του (τα δεύτερα Δεκενάλια). Κλήθηκε στο Καπιτώλιο να συμμετάσχει σε μια στρατιωτική ειδωλολατρική γιορτή και να προσφέρει τις νενομισμένες θυσίες. Αρνήθηκε. Ύστερα απ’ όσα είχε βιώσει στη Σύνοδο της Νικαίας, του φαίνονταν γελοία πια όλ’ αυτά.
Η στάση του – κατά τον Ζώσιμο – προκάλεσε το μίσος σε όλες τις τάξεις. Ο όχλος λιθοβόλησε το άγαλμά του και στραπατσάρισε το πρόσωπο σ’ αυτό. Την είδηση ανήγγειλαν οι παλατιανοί στον Κωνσταντίνο και εκείνος αποκρίθηκε με πικρόχολο χιούμορ: «Περίεργο, δεν είμαι σε θέση να ιδώ κανένα τραύμα αποτυπωμένο στο πρόσωπό μου. Και το κεφάλι και το πρόσωπό μου εμφανίζονται αρκετά υγιή»! [1]
Την ημέρα που στα ανάκτορα γιορτάζονταν τα Δεκενάλια με τη συμμετοχή όλων των επισήμων της Ρώμης, ο Κωνσταντίνος διατάζει τη σύλληψη του Κρίσπου και τη φυλάκισή του στη φυλακή της Πώλας, στην Ίστρια.Η ενέργεια του αυτοκράτορα έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία! Ο Κρίσπος ήταν ένας σοβαρός και αξιοπρεπής νέος με πολλά ηγετικά χαρίσματα. Δεκαεφτάχρονος είχε περιβληθεί την πορφύρα του καίσαρα και είχε πολεμήσει νικηφόρα τους Φράγκους και τους Αλαμαννούς. Τρεις φορές ως τότε είχε διατελέσει πρόξενος. Και, τελευταία, ως ναύαρχος τού στόλου του πατέρα του, είχε κατατροπώσει τον στόλο τού Λικίνιου στον Βόσπορο. Τι λοιπόν είχε προηγηθεί εκείνης της συλλήψεως;
Αυτός ο φέρελπις γιος τού Κωνσταντίνου, που παρά τη νεότητά του, είχε δοξαστεί στα πεδία τών μαχών, εκείνη την εποχή στο παλάτι είχε συγκεντρώσει πάνω του όλο το μίσος μιας κακιάς μητριάς. Η Φαύστα μισούσε θανάσιμα τον νεαρό Κρίσπο, που υπερτερούσε των τριών αγοριών της σε όλα! Και στην εξυπνάδα και στο σωματικό σφρίγος και στο κάλλος και στην ευγένεια. Τον ζήλευε και τον μισούσε. Και φοβόταν μήπως ο Κωνσταντίνος κληροδοτούσε σ’ εκείνον την Αυτοκρατορία και όχι στα αγόρια της.
Τον μισούσε ακόμα γιατί η γριά πεθερά της, η Ελένη, αγαπούσε εκείνον περισσότερο από τα δικά της παιδιά. Και το ποτήρι τού μίσους της είχε ξεχειλίσει τις προηγούμενες ημέρες, που σε μια άλλη γιορτή στο παλάτι ο ποιητής Πορφύριος Οπτατιανός απάγγειλε ένα ωραίο ποίημα για τον ένδοξο Κρίσπο. Πλάνταξε η Φαύστα, που δεν άκουγε μια καλή κουβέντα και για τα δικά της παιδιά. Και άρχισε να κάνει σχέδια εξόντωσης τού Κρίσπου.
Μια διαβολική σκέψη πέρασε από τον νου της και εκμεταλλεύτηκε ένα επίκαιρο γεγονός: Ο Κωνσταντίνος, για να περιφρουρήσει τον θεσμό της οικογένειας, που βρισκόταν εκείνη την εποχή σε αποσύνθεση, εξαιτίας νόμων τού αυτοκράτορα Αυγούστου (ελευθερία στη μοιχεία για την αύξηση τού πληθυσμού και άλλα παρόμοια τρελά), είχε επιβάλει πριν από ένα μήνα νόμο, που όριζε θανατική εκτέλεση για τον άνδρα που θα διέπραττε το αδίκημα της μοιχείας με παντρεμένη γυναίκα. Αυτό ήταν! Η δολοπλόκα γυναίκα θα στήριζε εκεί πάνω τη συκοφαντία της για τον Κρίσπο, μαζί με την κατηγορία της συνωμοσίας! Αφού εξασφάλισε τους αναγκαίους ψευδομάρτυρες στην παλατιανή καμαρίλα, κατηγόρησε το παλικάρι στον πατέρα του ότι συνωμοτούσε εναντίον του με σκοπό να τον ανατρέψει από τον θρόνο, καθώς και ότι επιτέθηκε εναντίον της με ανήθικους σκοπούς! Οι μάρτυρες κατάλληλα δασκαλεμένοι, επιβεβαίωσαν ενώπιον του αυτοκράτορα τις άθλιες καταγγελίες της.
Ο ίδιος ο Ζώσιμος (5ος αιώνας μ.Χ.), παγανιστής και πολέμιος τού Κωνσταντίνου, αλλά και ο Ιωάννης Ζωναράς (12ος αιώνας) παραδέχονται ότι οι κατηγορίες εναντίον του Κρίσπου ήταν άδικες και ότι όλες ήταν εφευρήματα της Αυγούστας Φαύστας, Η όποια με τον τρόπο αυτό φρόντισε να βγάλει τον Κρίσπο από τη διαδοχή τού θρόνου για χάρη των τριών αγοριών της, που είχε με τον Κωνσταντίνο, και που αυτή την περίοδο βρίσκονταν ακόμα στην παιδική τους ηλικία.
Έτσι ο Κωνσταντίνος βρέθηκε στο τρομερότερο δίλημμα της ζωής του. Πώς έπρεπε να ενεργήσει; Ως στοργικός πατέρας ή ως αυτοκράτωρ και ψυχρός τηρητής του νόμου; Και πώς θα αξίωνε την εφαρμογή του νόμου από το λαό, αν ο ίδιος δεν τον εφήρμοζε; Αυτή η θέση ήταν η δυσκολότερη και τραγικότερη, που θα μπορούσε να βρεθεί ποτέ ένας νομοθέτης και συνάμα δικαστής και πατέρας: να εφαρμόσει δηλαδή για πρώτη φορά τον σκληρό νόμο πάνω στον γιό του. Δε διέταξε αμέσως την εκτέλεση του, όπως πολύ θα το ‘θελαν η Φαύστα και οι εχθροί του, αλλά τη φυλάκισή του στις φυλακές της Πώλας, στην περιοχή Ίστρια. Αργότερα ο άτυχος νέος εκτελέστηκε, άγνωστο με ποιόν τρόπο. Όλοι πίστεψαν πως εκτελέστηκε με υπογραφή τού Κωνσταντίνου, αλλά δεν υπάρχουν μαρτυρίες γι’ αυτό. Δεν υπάρχει κανένα ιστορικό στοιχείο, και όσα έχουν γραφεί είναι αυθαίρετα συμπεράσματα και εικασίες. Ποτέ δε βρέθηκε διάταγμα με την υπογραφή και τη σφραγίδα τού αυτοκράτορα για τη θανάτωση τού Κρίσπου. Οι σύγχρονοί του χρονικογράφοι Ευσέβιος και Σέξτος Αυρήλιος Βίκτωρ περιορίζονται στη δήλωση πως δε γνωρίζουν τους λόγους του θανάτου του Κρίσπου.
Γράφει ο Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο τού Χάρβαρντ Δ. Κούσουλας: «Οι δεσμοφύλακες τού Κρίσπου δε θα είχαν ενεργήσει ποτέ από μόνοι τους, χωρίς ένα ένταλμα θανατικής εκτελέσεως, που να φέρει την υπογραφή και τη σφραγίδα του Αυτοκράτορα. Εάν δεν το υπέγραψε ο Αυτοκράτορας, ποιος έβαλε την υπογραφή του; Ποιος θα μπορούσε να έχει χρησιμοποιήσει την αυτοκρατορική σφραγίδα έκτος από τη Φαύστα ή κάποιον άλλον μετά από διαταγή της; Δεν υπάρχει αρχαία μαρτυρία, για να υποστηρίξει αυτό το σενάριο. Ωστόσο, τούτο συνταιριάζει τους διάσπαρτους υπαινιγμούς και τις αποσπασματικές αναφορές και διατρυπά κάπως τον ιστό της αράχνης, που έχει κρατήσει το μυστήριο καλυμμένο για τόσους πολλούς αιώνες» [2].
Η λογική τού καθηγητή Κούσουλα, με βάση τα ως τώρα πεπραγμένα της Φαύστας, οδηγείται στην υπόνοια, ότι ίσως σ’ αυτόν το θάνατο να έχει βάλει το χέρι της η πανούργα Αυγούστα.
Αληθινά, ποιος θα μπορούσε να μας βεβαιώσει ότι αυτός ο θάνατος δεν είναι έργο εκείνης της δόλιας γυναίκας; Ποιος θα μπορούσε να μας διαβεβαιώσει ότι αυτόν το θάνατο δεν τον παρουσίασαν στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο οι παρατρεχάμενοι της Φαύστας σαν αυτοκτονία, για να τον ηρεμήσουν μετά τον τραγικό χαμό τού γιου του;
Για τους παγανιστές όλα αυτά, βέβαια, δεν έχουν σημασία. Αυτοί απλά υιοθετούν πρώτα με μεγάλη ευχαρίστηση τις συκοφαντίες της Φαύστας, κυρίως σε ό,τι αφορά τη δήθεν ερωτική επίθεση τού Κρίσπου προς το άτομό της. Μάλιστα για να ταπεινώσουν περισσότερο το πρόσωπο τού μεγάλου αυτοκράτορα, προχωρούν κι άλλο και μιλούν για ισχυρό ερωτικό δεσμό Κρίσπου και Φαύστας! Ναι, και υπενθυμίζουν στους αναγνώστες τους τη δραματική ερωτική ιστορία τού Ιππόλυτου και της Φαίδρας, και την εκδικητική μανία τού απατημένου πατέρα στο πρόσωπο τού Κωνσταντίνου, που εκδικείται τον γιό…
Αλλά ως εδώ τελειώνει η πρώτη πράξη της τραγωδίας… Γιατί ακολουθεί και η δεύτερη…
Η Αυγούστα Ελένη εκείνες τις μέρες έλειπε από τη Ρώμη, μα όταν επέστρεψε, πληροφορήθηκε από τους αφοσιωμένους παλατιανούς της όλη την αλήθεια και έκλαψε πικρά τον αδικοχαμένο εγγονό της. Και αυτή την τραγική αλήθεια αποκάλυψε στον αυτοκράτορα γιο της μέσα από τους λυγμούς και τ’ αναφιλητά της.
Οργισμένος ο Κωνσταντίνος διέταξε τη σύλληψη της Φαύστας.
Η τύχη της Φαύστας
Τι απέγινε η Φαύστα μετά το τρομερό έγκλημά της; Ποια σκληρή τιμωρία την περίμενε; Εκατόν πενήντα χρόνια αργότερα «σπεύδει» ο παγανιστής και φανατικός αντιχριστιανός Ζώσιμος[3] να μας ενημερώσει, ότι ο Κωνσταντίνος, μόλις πληροφορήθηκε για την εγκληματική υπαιτιότητα της Φαύστας στον θάνατο τού Κρίσπου, διέταξε τους δούλους του να την πνίξουν στο λουτρό με καυτό νερό!
Αυτό το σενάριο το επαναλαμβάνουν εναντίον τού Κωνσταντίνου ως γεγονός αδιαμφισβήτητο όλοι οι … χρονικογράφοι των επόμενων αιώνων (Ευτρόπιος, Σωκράτης ο Σχολαστικός κ.α.), παίρνοντας αναδρομικά την εκδίκηση τους εναντίον τού ανθρώπου, που κατέρριψε τη … λατρεία των ειδώλων. Το επαναλαμβάνουν ατυχώς και κάποιοι χριστιανοί από αγνοία η ευπιστία. Γι’ αυτό η αμερόληπτη ιστορική ερευνά οφείλει να δέχεται με πολλή δυσπιστία τις πληροφορίες τους. Και να λαβαίνει υπόψη της ότι μια τόσο σκληρή τιμωρία δε συνάδει προς την ευαισθησία και τον χαρακτήρα τού Κωνσταντίνου, (που θα σκιαγραφηθούν στις επόμενες σελίδες από τα έργα του). Τέτοιο φριχτό έγκλημα δε θα μπορούσε να διαπράξει ο άνθρωπος, που δέχτηκε την κλήση από τον Θεό, όπως ο Παύλος, και εγκολπώθηκε το χριστιανικό πνεύμα στις 28 Οκτωβρίου 312 μ.Χ. στη Μιλβία Γέφυρα.
Αλλά το μύθο του Ζώσιμου καταρρίπτει ο Ιερώνυμος, ο Λατίνος εκκλησιαστικός συγγραφέας (366 – 419 μ.Χ.), που έζησε εγγύτατα στα γεγονότα. Αυτός παρέχει την πληροφορία, ότι ο θάνατος της Φαύστας επήλθε τρία ή τέσσερα έτη μετά το θάνατο του Κρίσπου! Το σχετικό χωρίο τού Ιερώνυμου δημοσιεύει ο ιστορικός Edward Gibbon μαζί με την αμφισβήτησή του για ένα τέτοιο θάνατο της Φαύστας[4]. Ο Gibbon[5] ρίχνει περισσότερο φως στην υπόθεση. Γράφει: «Τόσο οι πολέμιοι όσο και οι υπέρμαχοι τού χαρακτήρα τού Κωνσταντίνου έχουν παραγνωρίσει δύο πολύ σημαντικά αποσπάσματα δύο ομιλιών που εκφωνήθηκαν στη διάρκεια της επόμενης βασιλείας. Στο πρώτο εξυμνούνται οι αρετές, η ομορφιά και η τύχη της αυτοκράτειρας Φαύστας, της κόρης, συζύγου, αδελφής και μητέρας τόσο πολλών πριγκίπων. Στο δεύτερο, αναφέρεται ρητώς ότι η μητέρα τού Κωνσταντίνου τού νεότερου, ο οποίος σφαγιάσθηκε τρία χρόνια μετά το θάνατο τού πατέρα του, (σ.σ. δηλαδή το 340 μ.Χ.), ήταν ζωντανή εφόσον έκλαψε για το πεπρωμένο τού γιου της. Παρά την κατηγορηματική μαρτυρία αρκετών παγανιστών και χριστιανών συγγραφέων, ενδέχεται να υπάρχουν κάποιοι λόγοι να πιστέψουμε, ή έστω να υποπτευθούμε, ότι η Φαύστα γλίτωσε από την τυφλή και ύποπτη ασπλαχνία τού συζύγου της»[6].
Την κατηγορία αυτή εναντίον τού Μ. Κωνσταντίνου αρνείται να υιοθετήσει και ο μεγάλος μας ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος.
Οι παγανιστές χρονικογράφοι κάνουν ένα βήμα περισσότερο ακόμα, για να ενισχύσουν τις εικασίες τους, γράφοντας ότι ο Κωνσταντίνος επέβαλε λησμοσύνη (domnatio memoriae) για τον νεκρό Κρίσπο. Αλλά ο Κωδινός, χρονικογράφος των μεταγενέστερων αιώνων, αναφέρει ότι ο Κωνσταντίνος έστησε χρυσό άγαλμα τού Κρίσπου, το όποιο εξαφάνισαν οι Αρειανοί. Σ’ αυτό το άγαλμα υπήρχε η επιγραφή: «Στον αδικοχαμένο γιο μου».
Ο θάνατος τόσο τού Κρίσπου όσο και της Φαύστας δεν μπορούν να καταλογισθούν στον Κωνσταντίνο δίχως πειστήρια. Τίποτε το βέβαιο. Αν, παρ’ ελπίδα, οφείλονται σε αποφάσεις τού Αυτοκράτορα, και πάλι πολύ δύσκολα θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως εγκλήματα, γιατί ο Αυτοκράτωρ, ως ανώτατος κριτής και τηρητής των νόμων επιβάλλει και ποινές σ’ ενόχους, ή τουλάχιστον σε κατηγορουμένους, που αποδεικνύονται ένοχοι, βάσει μαρτυριών. Και αφού κάθε δικαστής μπορεί βάσει ψευδών κατηγοριών να οδηγηθεί σε δικαστική πλάνη, πώς ένας αυτοκράτωρ εκείνων των εποχών ως ανώτατος δικαστής θα μπορούσε ν’ αποφύγει κάτι παρόμοιο;
Εκείνες τις πικρές ημέρες για τον Κωνσταντίνο, άγνωστοι έγραψαν πάνω σε μια σανίδα και την κρέμασαν σε κτίριο τού παλατιού τούτη τη φαρμακερή για τον αυτοκράτορα φράση: «Ποιος τώρα αποζητάει το χρυσό δρεπάνι τού Κρόνου».
Ο Κωνσταντίνος εγκατέλειψε τη Ρώμη θλιμμένος και καταφαρμακωμένος, για να μη ξαναγυρίσει ποτέ πάλι εκεί. Και για όσο χρόνο χτιζότανε η νέα πρωτεύουσα, παρέμενε στη Νικομήδεια.
Απόσπασμα από το εξαιρετικό βιβλίο του Κώστα Β. Καραστάθη: «Ο Άγιος Κωνσταντίνος ο Μέγας και η εναντίον του πολεμική. Ιστορική μελέτη». Εκδόσεις Μπαρτζουλιάνος. Αθήνα Μάιος 2006. Σελ. 35-41.
Β΄ μέρος
Με το άρθρο αυτό, δεν επιχειρούμε ασφαλώς να κάνουμε πρωτότυπη έρευνα επάνω σε ένα ζήτημα με το οποίο έχουν ασχοληθεί τόσοι και τόσοι λόγιοι. Σκοπός του άρθρου, είναι να επαναφέρει στην πραγματικότητα όσους αντιμετωπίζουν με προχειρότητα ένα ζήτημα που ελάχιστα γνωρίζουν, και ακόμη λιγότερο έχουν ενδιαφερθεί να μάθουν.
Για να το καταφέρουμε αυτό, θα προβάλουμε σημαντικές επιστημονικές θέσεις που έχουν διατυπωθεί επάνω στο ζήτημα που μας απασχολεί, ώστε να κατανοήσουμε την σοβαρότητα ενός σκοτεινού ζητήματος, το οποίο αντιμετωπίζεται με ισχυρές δόσεις λαϊκισμού από τους ευφάνταστους πολέμιους του Χριστιανισμού.
1. Ένα άλυτο μυστήριο της ιστορίας: οι πολλαπλές εκδοχές που γεννούν οι πηγές
Ας ξεκινήσουμε με ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του Donald Μ. Nicol:
«Μολονότι δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο, δεν αποκλείεται [ο Μ. Κων/νος] να ενέχεται στη δολοφονία του γιου του Κρίσπου και της δεύτερης γυναίκας του, της Φαύστας»[7].
Είναι προφανές ότι ένας αξιόλογος βυζαντινολόγος, δεν θα μπορούσε να γράψει κάτι τέτοιο αν δεν υπήρχαν σοβαρά επιχειρήματα για μια τέτοια διατύπωση.
Από την άλλη, ας εξετάσουμε μια κλασική ερμηνεία των γεγονότων, έτσι όπως την διαβάζουμε στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, η οποία μιλά για:
«… εκτέλεση του ίδιου του πρωτότοκου γιου του Κωνσταντίνου, Κρίσπου […] τον οποίο η μητριά του Φαύστα αντιμετώπιζε, όπως φαίνεται, ως μεγάλο εμπόδιο στον δρόμο των δικών της παιδιών προς την απόλυτη εξουσία. Η ενέργεια αυτή της Φαύστας (στην οποία, υπό διάφορα προσχήματα, αποδίδεται από τις πηγές η ευθύνη για τον θάνατο του Κρίσπου) υπήρξε, τελικά, και η αιτία του δικού της δραματικού τέλους […] Όταν επί τέλους ο αυτοκράτωρ συνήλθε από τη φονική κρίση του 326, βρέθηκε ηθικά δέσμιος της Εκκλησίας. Τα εγκλήματα που είχε διαπράξει επέτρεψαν στους κληρικούς να σφίξουν ακόμη περισσότερο τον ψυχολογικό τους κλοιό γύρω από τον Κωνσταντίνο, ενώ οι αρειανοί έμελλαν να επωφεληθούν από αυτή την κατάσταση …»[8].
Σχόλια: Για να δείξουμε πόσο δύσκολη είναι μια τελεσίδικη ερμηνεία του θανάτου των Κρίσπου και Φαύστας, θα αναφέρουμε κάποια αντεπιχειρήματα, όπως αυτά προκύπτουν μέσα από τη σχετική βιβλιογραφία.
Έχει προταθεί ως τόπος θανάτου του Κρίσπου, η Πούλα (ή Πόλα)[9] της Κροατίας, όπου ο γιος του Μ. Κων/νου πιθανόν εκτελέστηκε με δηλητήριο την Άνοιξη του 326 μ.Χ.[10]. Το όνομα της πόλης αυτής το γνωρίζουμε από μια αναφορά του ειδωλολάτρη ιστορικού, Αμιανού Μαρκελίνου[11].
Η Φαύστα, έχασε τη ζωή της το ίδιο έτος[12], λίγο μετά τον Κρίσπο [13], πιθανότατα στη Ρώμη[14]. Η αναφορά στο «Χρονικό» του Ιερώνυμου, την οποία αναφέρει και ο Γίββων, ότι η Φαύστα πέθανε στα 328, επειδή δεν επιβεβαιώνεται από αλλού, ίσως αποτελεί λάθος καταγραφή[15].
Αν λοιπόν δεχτούμε ότι η Φαύστα έχασε τη ζωή της επειδή εξαπάτησε τον Μ. Κων/νο, αυτό σημαίνει ότι η σκευωρία της ήταν επιπόλαιη και κατέπεσε αμέσως. Όμως, ο Κων/νος για να εκτελέσει τον Κρίσπο θα έπρεπε πρώτα να ερευνήσει το ζήτημα προσεκτικά και να έχει στα χέρια του αδιάσειστα στοιχεία[16] . Διότι, η φοβία για την απώλεια της εξουσίας, δεν ταιριάζει στην περίπτωση τους, αφού ο ίδιος ο Κων/νος έδωσε στον Κρίσπο τον τίτλο του Καίσαρα[17], ακριβώς επειδή τον θεωρούσε κατάλληλο για διάδοχό του στο υπέρτατο αξίωμα του Αυγούστου[18]. Και βεβαίως, δεν μπορεί να εκτέλεσε τον Κρίσπο από «έμφυτη καχυποψία», όταν μέχρι τον θάνατό του (326), με τις ευλογίες ασφαλώς του Κων/νου, ο Κρίσπος είχε λάβει την υψηλότερη θέση ανάμεσα στους Καίσαρες[19]. Επίσης, αν ήταν τέτοιος χαρακτήρας ο Κων/νος, τότε θα είχε φροντίσει εγκαίρως για τα ζητήματα αυτά, και ούτε θα οδηγούσε τόσο ψηλά τον Κρίσπο[20], ούτε βέβαια είναι λογικό, να μαρτυρά ο Ευσέβιος, ακριβώς την εποχή αυτή, ότι ο Κων/νος με τον Κρίσπο ομονοούν, ομοθυμούν και είναι εξαιρετικά μονιασμένοι (Εκκλ. Ιστ. 10,9.4 και 10,9.6), οδηγώντας μας στη σκέψη ότι ο θάνατός του αποτελούσε έκπληξη και όχι αποτέλεσμα διαρκούς καχυποψίας.
Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να εκτέλεσε έναν γιο, από τον οποίο περίμενε τόσα πολλά, χωρίς σοβαρότατο λόγο. Και από πολιτικής απόψεως άλλωστε, για ποιο λόγο να ακούσει τη Φαύστα, όταν η απουσία του Κρίσπου μάλλον χειροτέρευε τη θέση του Κων/νου, αφού τον άφηνε εκτεθειμένο στους τυχόν σφετεριστές[21]. Από την άλλη, αν επρόκειτο για μια παράλογη φοβία για την εξουσία του, που οδήγησε σε «φονική κρίση», θα μπορούσε κάλλιστα να θανατωθεί και ο Κωνσταντίνος Β΄, ο μεγαλύτερος γιος του Μ. Κων/νου από την πλευρά της Φαύστας, περίπου 12ετής και ήδη Καίσαρας από το 317 σε βρεφική ηλικία ακόμη[22].
Αν πάλι υποθέσουμε ότι η Φαύστα έμαθε την αλήθεια για κάποια προδοσία του Κρίσπου και την αποκάλυψε στον Κων/νο, ή αν δεχτούμε ότι για αίτια διαδοχής ο Κρίσπος έγινε στόχος του αυτοκράτορα, τότε δεν εξηγείται για ποιον λόγο να σκοτώσει και τη Φαύστα[23].
Κι αν ο Κρίσπος ήταν αθώος και έφταιγε μόνο η Φαύστα και οι συκοφαντίες της, τότε δεν δικαιολογείται η damnatio memoriae (καταδίκη/σβήσιμο της μνήμης ή εξάλειψη της αναγραφής) που διατάχθηκε και για τους δύο, καθώς οι ειδικοί εντοπίζουν ένα σύνολο επιγραφών[24], καταγραφών και νομισμάτων, από τα οποία έχουν σβηστεί τα ονόματα του Κρίσπου και της Φαύστας[25]. Πρέπει να αναφέρουμε ότι η damnatio memoriae, ήταν ρωμαϊκή «ποινή για έγκλημα κατά του κράτους», κατά την οποία, για τον καταδικασμένο, «κάθε εικόνα του καταστρεφόταν, και κάθε δημόσια αναφορά γι’ αυτόν έσβηνε»[26]. Την εφαρμογή της ποινής, μας παρουσιάζει και ο Ευσέβιος στην Εκκλησιαστική Ιστορία του: «… ουδέ μέχρις ονόματος μνημονευόμενοι, γραφαί τε αυτών και τιμαί την αξίαν αισχύνην απελάμβανον …» (Εκκλ. Ιστ. 10,9.5), το οποίο σημαίνει: «… μη μνημονευόμενοι [οι καταδικασμένοι] ούτε κατ’ όνομα, αι δε εικόνες και τα αφιερώματα εύρισκον την αρμόζουσαν καταισχύνην»[27].
Από την άλλη, η κατηγορία για αιμομιξία που ακολουθεί την Φαύστα και τον Κρίσπο, μάλλον έχει ως αιτία το μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στους θανάτους τους[28], και μοιάζει τόσο πολύ με τον μύθο της Φαίδρας και του Ιππόλυτου ώστε δεν γίνεται εύκολα πιστευτή[29]. Όλο αυτό το σενάριο, μαζί με τις προσθήκες ότι δήθεν ο Κων/νος μεταστράφηκε στον χριστιανισμό εξαιτίας των εγκλημάτων αυτών, πιθανόν να ξεκίνησε από μια αρχική πηγή του 4ου αιώνα, μάλλον ειδωλολατρική[30], και σίγουρα εχθρικά διακείμενη προς τον Μ. Κων/νο[31]. Άλλωστε, ο Ιουλιανός σε εγκώμιό του προς τον Κωνστάντιο, αναφέρεται ιδιαίτερα στην ευγένεια, τον σεβασμό της συγγένειας και τον καλό χαρακτήρα της μητέρας του Φαύστας (Ιουλιανού, «Εγκώμιον εις τον αυτοκράτορα Κωνστάντιον» 9, b-d)[32] κάτι που θα είχε αποφύγει αν ήταν αλήθεια όλα αυτά, ώστε να μην προσβάλλει τον Κωνστάντιο[33].
Επιπλέον, για την μοίρα της Φαύστας κυκλοφορούσε και άλλη εκδοχή στον 4ο-5ο αιώνα (ότι την παράτησαν υποτίθεται στο δάσος όπου την έφαγαν τα άγρια θηρία[34]) ώστε δημιουργούνται αμφιβολίες ακόμα και για τον θάνατό της από ασφυξία στο λουτρό[35].
Από εκεί και πέρα, αν πούμε ότι «οι κληρικοί έσφιξαν ακόμη περισσότερο τον ψυχολογικό τους κλοιό» επειδή τον βρήκαν μετανοημένο και ευάλωτο, τότε γιατί πιέζει ο Κων/νος τους Ορθοδόξους και ανέχεται την εξορία του Μ. Αθανασίου προκαλώντας τόσες αντιδράσεις[36]; Το λογικό θα ήταν να προσπαθεί να τα έχει με όλους καλά. Και από πού φαίνεται ο «θρησκευτικός ψυχολογικός κλοιός» του Κων/νου κάτω απ’ το βάρος της δήθεν ενοχής του; Αν αυτό ήταν αλήθεια, θα είχε βαπτιστεί αμέσως και όχι μετά από δέκα ολόκληρα χρόνια!
Ίσα-ίσα που θα μπορούσαμε να πούμε ότι η απουσία κάθε προσπάθειας να δικαιολογήσει ή να καλύψει τους δύο αυτούς θανάτους (κάτι που επέτρεψε στη φημολογία να σκεπάσει την αλήθεια), δείχνει ότι ο Μ. Κων/νος δεν αισθανόταν ένοχος για τα εγκλήματα που του καταλογίζουν[37].
Κι αν ακόμα υποθέσουμε ότι δεν αισθανόταν ένοχος επειδή ήταν κακούργος, όμως, κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει τον Μ. Κων/νο για έλλειψη πολιτικής ευφυΐας: εφόσον σκόπευε να βάλει τον χριστιανισμό σε πρωταγωνιστική θέση, θα όφειλε προς εξυπηρέτηση του σκοπού αυτού, είτε να προνοήσει ώστε να καταγραφεί κάποια δικαιολογία από τον βιογράφο του Ευσέβιο, είτε να αποδώσει τους θανάτους σε ατύχημα οργανώνοντας μεγαλοπρεπείς κηδείες. Μάλιστα, αν πράγματι αιτία ήταν η αιμομιξία, ακόμη περισσότερο ο Κων/νος θα ήθελε να παρουσιάσει μια δικαιολογία για την εκτέλεση και να απαλλαχθεί έτσι το παλάτι από τις κακολογίες. Και πάλι, σε περίπτωση που δεν μπορούσε ο ίδιος να αποφύγει τη μομφή, θα έπρεπε να δείξει έμπρακτη μετάνοια, αποδεχόμενος αμέσως το βάπτισμα, ώστε σύμφωνα με την μέχρι τότε πολιτική του, να δείξει μεταμέλεια και σεβασμό στον χριστιανισμό.
Όμως, τίποτε από αυτά δεν έπραξε ο Κων/νος, επιβάλλοντας ταυτόχρονα την ποινή της damnatio memoriae, η οποία όπως είδαμε, επιβάλλεται για εγκλήματα κατά του κράτους. Έτσι λοιπόν, τα στοιχεία δείχνουν πως αν πράγματι ο Κων/νος διέταξε την θανάτωσή τους ή αν καταδικάζοντάς τους για τις πράξεις τους, θεώρησαν ο Κρίσπος και η Φαύστα ότι μένει ανοιχτός ο μονόδρομος της αυτοκτονίας, η πιο λογική εκδοχή είναι ότι και οι δύο ήταν όντως ένοχοι, και μάλιστα, για κάτι τόσο σοβαρό, που την εποχή εκείνη κανείς δεν θα μπορούσε να το αφήσει ατιμώρητο. Δύσκολα θα μπορούσε να βρεθεί άλλη συνθήκη που να εξηγεί τις αντιφάσεις που δημιουργούν όλες οι άλλες υποθέσεις:
«Είναι προφανές ότι μεγάλα προβλήματα συγκλόνισαν τα θεμέλια της οικογένειας του Κωνσταντίνου, το 326. Η Φαύστα και ο Κρίσπος ήταν προφανώς υπεύθυνοι για τα προβλήματα αυτά, αλλιώς είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί εκτελέστηκαν. Η ‘’καταδίκη της μνήμης τους’’ που ακολούθησε, και το γεγονός ότι ο Ευσέβιος δεν αναφέρει κανέναν από τους δύο στον ‘’Βίο Κωνσταντίνου’’, απλώς τονίζει τη σοβαρότητα των προβλημάτων του έτους 326»[38].
Πράγματι, στην περίπτωση που ο Κων/νος είναι όντως υπεύθυνος για τις εκτελέσεις, τότε η υπόθεση του Eric R. Varner, μοιάζει απόλυτα λογική:
Στα 326, η Φαύστα, «μαζί με τον Κρίσπο κατηγορήθηκε ότι σχεδίαζε την δολοφονία του Κων/νου … [μετά την εκτέλεσή της] η μνήμη της καταδικάστηκε επίσημα. Για την ανάμιξή του στη συνομωσία, ο Κρίσπος εκτελέστηκε και η μνήμη του επίσης καταδικάστηκε»[39].
Μάλιστα, κατά τον David Woods, η παρουσία του Κρίσπου στην Πόλα, σημαίνει ότι πρώτα καταδικάστηκε σε εξορία, και τελικά, κάτω από την πίεση των καταστάσεων, αυτοκτόνησε με δηλητήριο[40].
Με όσα αναφέραμε, θέλουμε να δείξουμε ότι αν κανείς μελετήσει όλες τις απόψεις και όλες τις εκδοχές, καταλήγει με ευκολία σε ένα συμπέρασμα: αυτά που τόσο συχνά επικαλούνται οι πολέμιοι του χριστιανισμού, οι οποίοι μιλούν για έναν Μ. Κων/νο που από αρχομανία και χωρίς άλλη αιτία, σκοτώνει όποιον βρει μπροστά του, αποτελούν απλώς συκοφαντίες.
Για να φανεί μάλιστα και το εύρος της αβεβαιότητας που γεννούν οι πηγές, ενδεικτική και ενδιαφέρουσα είναι η υπόθεση του David Woods (την οποία ο Noel Lenski χαρακτηρίζει «ριζοσπαστική»[41]) ότι ο Κρίσπος και η Φαύστα ήταν όντως ένοχοι για μοιχεία-αιμομιξία. Στο άρθρο του με τίτλο «On the Death of the Empress Fausta» (βλ. υποσημείωση #5), εξηγεί ότι άλλα παραδείγματα εκτελέσεων σε ζεστά λουτρά δεν υπήρξαν, άρα, ίσως να βρέθηκε εκεί η Φαύστα για διαφορετικό λόγο. Θεωρεί λοιπόν πιθανό ότι τα σοβαρά αυτά γεγονότα επιδεινώθηκαν από μια εγκυμοσύνη της Φαύστας. Με μια σειρά επιχειρημάτων, ο David Woods δείχνει ότι η προτεινόμενη ιατρική διαδικασία άμβλωσης την εποχή αυτή, ήταν να γίνει μέσα σε ζεστό λουτρό, όμως η θνησιμότητα τέτοιων επεμβάσεων ήταν μεγάλη. Κατά συνέπεια, ο Κρίσπος οδηγήθηκε εξόριστος στην Πόλα όπου και αυτοκτόνησε με δηλητήριο το 326, ενώ η Φαύστα πέθανε όντως μέσα στο ζεστό λουτρό.
2. Σιωπηλοί ιστορικοί και έμμεσες μαρτυρίες
Υπενθυμίζουμε ότι πολλά από τα προαναφερόμενα επιχειρήματα ισχύουν στην περίπτωση που ο Κων/νος όντως διέταξε την εκτέλεση του Κρίσπου και της Φαύστας. Διότι, μια παρατήρηση που διαβάζουμε από τον παλαιότερο Edward Walford, έρχεται να επιβεβαιώσει ότι τον θάνατο του Κρίσπου και της Φαύστας καλύπτει ένα αδιάλυτο μυστήριο:
«Συγκρίνετε τα στοιχεία που δίδονται από τον Αυρήλιο Βίκτωρ, κεφ. 41, τον Αμμιανό Μαρκελλίνο βιβλίο xiv. 6, και άλλους, οι οποίοι μαρτυρούν ότι ο Κρίσπος και η Φαύστα θανατώθηκαν από τον Κωνσταντίνο. Ωστόσο, επιβάλλεται να παρατηρηθεί, ότι ο Ευσέβιος, στο έργο του «Βίος Κωνσταντίνου», και ο Σωκράτης, στην Ιστορία του, δεν κάνουν καμία αναφορά στο γεγονός, το οποίο αμφισβητείται εντελώς από τον Σωζομενό (Εκκλ. Ιστ. 1,5) και τον Ευάγριο (Εκκλ. Ιστ. 3, 40,41)»[42].
Πρώτα, ας σταθούμε στις αναφορές των δύο ιστορικών που δεν αναφέρουν καθόλου το γεγονός του θανάτου των Κρίσπου και Φαύστας.
Στην περίπτωση του Ευσέβιου, η απουσία του τραγικού περιστατικού από το έργο «Βίος Κωνσταντίνου», έχει θεωρηθεί ως εφαρμογή της damnatio memoriae. Με αυτόν τον τρόπο κατανοείται η απουσία κάθε αναφοράς στον Κρίσπο[43] και την Φαύστα[44] από τον Ευσέβιο.
Βεβαίως, στην περίπτωση του Σωκράτη δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο, διότι ο Σωζομενός, την ίδια εποχή, αναφέρει κανονικά το περιστατικό (ο Σωκράτης Σχολαστικός, αλλά και ο Ερμείας Σαλαμίνιος Σωζομενός, έζησαν και έγραψαν στο διάστημα από τα τέλη του 4ου έως τα μέσα 5ου αιώνα). Οπότε, τον λόγο για τον οποίο ο Σωκράτης δεν αναφέρει το περιστατικό δεν μπορούμε να τον γνωρίζουμε. Δεν μοιάζει πάντως με τον ιστορικό που θα απέκρυπτε κάτι τόσο σοβαρό, παραβιάζοντας τις αρχές της ιστοριογραφίας. Άλλωστε, ήταν κάτι που είχε συμβεί πριν από 60-70 χρόνια, και ξέρουμε ότι στην περίπτωση του πολύ κοντινού χρονικά, θλιβερού περιστατικού της φιλοσόφου Υπατίας, αν και εμπλεκόταν το όνομα του Κύριλλου Αλεξανδρείας, ο Σωκράτης όχι μόνο δεν δίστασε να το αναφέρει, αλλά θεωρείται και ο πλέον αξιόπιστος μάρτυρας[45]. Έτσι, καθώς εκτιμάται ως «αντικειμενικός εις την αφήγησίν του», «αναφέρει τας πηγάς του», και «παραθέτει πιστώς τα επίσημα έγγραφα που χρησιμοποιεί»[46], ίσως η αβεβαιότητα να ήταν αυτή που τον απέτρεψε από το να αναφέρει το περιστατικό (έλλειψη έγκυρων πληροφοριών για την τύχη της Φαύστας και του Κρίσπου, και απουσία στοιχείων που αποδεικνύουν είτε ενοχή, είτε αθωώτητα του Κων/νου).
Από εκεί και πέρα βεβαίως, υπάρχουν οι δύο μαρτυρίες, από τον Σωζομενό (5ος αιώνας) και τον Ευάγριο Σχολαστικό (6ος αιώνας), που απορρίπτουν το περιστατικό. Ο Ευάγριος θεωρείται «αντικειμενικός και καλώς ενημερωμένος»[47], και ο Σωζομενός είναι μια ιστορική πηγή που στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στο έργο του Σωκράτη, προσφέροντας και νέο υλικό, παρά το γεγονός ότι υστερεί σε «κριτική δύναμη»[48].
Ασφαλώς, από τους δύο αυτούς ιστορικούς δεν δίδονται ατράνταχτα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι δεν σκότωσε ο Μ. Κων/νος τον Κρίσπο και της Φαύστα. Όμως, ούτε οι πηγές που του αποδίδουν τον θάνατό τους παρέχουν ακλόνητες αποδείξεις:
Άλλοι αναφέρουν μόνο τον θάνατο του Κρίσπου αλλά όχι της Φαύστας (όπως ο Αυρήλιος Βίκτωρ[49]), άλλοι αναφέρουν γενικά, ότι ο Κρίσπος «σκοτώθηκε», πάλι χωρίς αναφορά στη Φαύστα (όπως η ανώνυμη πηγή Consularia Constantinopolitana από τα τέλη του 4ου αιώνα[50]), άλλοι μιλούν για αιμομιξία, άλλοι όχι (όπως ο ειδωλολάτρης Ευτρόπιος, που δίνει ως αίτιο την «αλαζονεία» του Κων/νου[51]), άλλοι λένε ότι ο Κρίσπος θανατώθηκε επειδή δήθεν ήταν αρειανιστής (όπως ο Ορόσιος[52]), όμως ο Κων/νος ουδέποτε θανάτωσε κάποιον για τον λόγο αυτό[53].
Τελικά, η απουσία οποιασδήποτε ικανοποιητικής εξήγησης για το γεγονός, δημιούργησε ένα πλαίσιο ασάφειας και αβεβαιότητας:
Όπως γράφει ο Jan Willem Drijvers μετά από λεπτομερή εξέταση των στοιχείων, «δεν υπάρχει καμία ικανοποιητική εξήγηση, αρχαία ή νεότερη για την εκτέλεση του Κρίσπου και της Φαύστας. Ο θάνατός τους παραμένει ακόμα, και πιθανόν θα παραμείνει για πάντα, ένα άλυτο μυστήριο»[54].
3. Η μαρτυρία του Σωζομενού
Ας εξετάσουμε πρώτα την μαρτυρία του Σωζομενού, η οποία περιλαμβάνεται στο Α΄ βιβλίο της Ιστορίας του, στο 5ο κεφάλαιο.
Για να καταλάβουμε το πλαίσιο της απάντησης του Σωζομενού, χρειάζεται πρώτα να αναφέρουμε τη μαρτυρία του ειδωλολάτρη Ζώσιμου, ο οποίος έναν αιώνα μετά, αφού πρώτα περιγράφει την γνωστή ιστορία περί αιμομιξίας, άδικου φόνου του Κρίσπου και εκδίκησης κατά της Φαύστας, (Νέα Ιστορία 2.29.2), προσθέτει:
«Απευθύνθηκε [ο Κων/νος] στους [ειδωλολάτρες] ιερείς για να ζητήσει άφεση και καθαρμό. Κι όταν εκείνοι του είπαν ότι δεν υπάρχει τρόπος να εξιλεωθούν τόσο μεγάλα εγκλήματα, βρέθηκε κάποιος Αιγύπτιος, που είχε έρθει στη Ρώμη από την Ισπανία και είχε εξοικειωθεί με τις γυναίκες του παλατιού, ο οποίος συναντήθηκε με τον Κωνσταντίνο και τον διαβεβαίωσε ότι το χριστιανικό δόγμα μπορεί να απαλείφει οποιαδήποτε εσφαλμένη πράξη, και ότι επαγγέλλεται να απαλλάξει αμέσως από όλα τα κρίματά του τον ασεβή που θα ασπαστεί τον χριστιανισμό. Ο Κωνσταντίνος αποδέχθηκε με περισσή ευκολία τις προτάσεις του, απαρνήθηκε την πατροπαράδοτη λατρεία και προσχώρησε σ’ αυτήν που προπαγάνδιζε ο Αιγύπτιος – και ως πρώτο δείγμα ασέβειας, άρχισε να υποψιάζεται τους μάντεις.» (Ζώσιμος, Νέα Ιστορία, 2,29,3-4)[55].
Ήδη αναφέραμε ότι το σενάριο που αναπτύσσει ο Ζώσιμος, έχει μάλλον ειδωλολατρική προέλευση, πηγάζει από τον 4ο αιώνα και έχει σκοπό να υποτιμήσει την χριστιανική πίστη και να συκοφαντήσει τον Μ. Κων/νο[56]. Είναι εντελώς αστείο να υποστηρίζεται ότι ο Κων/νος, που είχε την θεολογική γνώση να αντιληφθεί -έστω στις βασικές τους γραμμές- ζητήματα δογματικά που αφορούσαν την Αγία Τριάδα, είχε ανάγκη να μάθει τα βασικά για τον χριστιανισμό από κάποιον περαστικό Αιγύπτιο! Εκτός αυτού, αφού του είπε ο «αιγύπτιος» τι πρέπει να κάνει, γιατί ο Κων/νος που υποτίθεται διακαώς επιθυμούσε τη λύτρωση, βαπτίστηκε μετά από… δέκα χρόνια;! Και μάλιστα, η προσπάθεια δυσφήμησης του αυτοκράτορα είναι ολοφάνερη, όταν λέει ο Ζώσιμος πως ο Κων/νος πείστηκε από κάποιον που είχε «εξοικειωθεί με τις γυναίκες του παλατιού»! Δηλαδή ο Κων/νος ήταν τόσο «αφελής» όσο και οι «γυναικούλες», προσπαθεί να μας πει ο Ζώσιμος!
Σύμφωνα με τον Σωζομενό, το έτος που καθόρισε τη μεταστροφή του Κων/νου δεν ήταν ασφαλώς το 326, αλλά το 312, πριν από τη μάχη με τον Μαξέντιο («της των Χριστιανών θρησκείας μετασχείν Κωνσταντίνον, πριν επί Μαξέντιον στρατεύσαι» 1,5.3).
Και όπως ενδεικτικά αναφέρει ο Κωνσταντίνος Κοντογόνης:
«Ο φόνος του Κρίσπου εγένετο τω 326, αλλ’ ήδη το προ τούτου έτος επεδείξατο ο Κωνσταντίνος επί της εν Νικαία Οικουμενικής Συνόδου μέγαν υπέρ της χριστιανικής πίστεως ζήλον»[57].
Από εκεί και πέρα, γνωρίζοντας την μαρτυρία του Ζώσιμου, κατανοούμε ότι ο Σωζομενός, στα εδάφια 1.5.1-5 της Ιστορίας του, δείχνει να γνωρίζει την ιστορία αυτή ήδη έναν αιώνα πριν και μάλιστα μας βεβαιώνει για την παγανιστική της προέλευση. Η μόνη διαφορά είναι ότι ο Σωζομενός δεν αναφέρεται ονομαστικά στη Φαύστα αλλά περιορίζεται να μιλήσει για φόνους στενών συγγενών (‘’εγγυτάτω γένους’’). Φαίνεται όμως από όσα γράφει, ότι θεωρεί πιο σημαντικό να ασχοληθεί με το θέμα του Κρίσπου.
Ο Σωζομενός λοιπόν στην Ιστορία του, αναφέρει αυτολεξεί σχεδόν το επιχείρημα του Ζώσιμου, το οποίο όμως καταλογίζει στους ειδωλολάτρες:
«Ουκ αγνοώ δε, ως Έλληνες λέγουσι [δηλ. οι ειδωλολάτρες ισχυρίζονται] Κωνσταντίνον ανελόντα τινάς των εγγυτάτω γένους και τω θανάτω Κρίσπου του εαυτού παιδός συμπράξαντα μεταμεληθήναι και περί καθαρμού κοινώσασθαι Σωπάτρω τω φιλοσοφώ και εκείνο καιρού προεστώτι της Πλωτίνου διάδοχης. τον δε αποφήνασθαι μηδένα καθαρμόν είναι των τοιούτων αμαρτημάτων αδημονούντα δε τον βασιλέα επί τη απαγορεύσει περιτυχείν επισκόποις, οι μετανοία και βαπτίσματι υπέσχοντο πάσης αυτόν αμαρτίας καθαίρειν, ησθήναί τε τούτοις κατά σκοπόν ειρηκόσι και θαυμάσαι το δόγμα και Χριστιανόν γενέσθαι και τους αρχομένους επί τούτο αγαγείν.» (Εκκλ. Ιστ. 1,5.1).
Αφού λοιπόν μας παρουσιάζει την εκδοχή των ειδωλολατρών, κατόπιν ο Σωζομενός την απορρίπτει ως πλαστή και κακόβουλη επίθεση κατά του χριστιανισμού:
«Εμοί δε δοκεί ταύτα πεπλάσθαι τοις σπουδάζουσι την Χριστιανών θρησκείαν κακηγορείν» (Εκκλ. Ιστ. 1,5.2).
Και άλλωστε, συνεχίζει, όσο ζούσε ο Κρίσπος εξέδωσε ο Κων/νος πολλούς νόμους υπέρ των Χριστιανών («πολλούς συν αυτώ θέμενος νόμους υπέρ Χριστιανών» 1,5.2), ενώ ο αυτοκράτορας προσχώρησε στη θρησκεία των Χριστιανών, πριν εκστρατεύσει κατά του Μαξεντίου («της των Χριστιανών θρησκείας μετασχείν Κωνσταντίνον, πριν επί Μαξέντιον στρατεύσαι» 1,5.3).
Επιπλέον, μας λέει, το γεγονός ότι πρόκειται για ψευδολογία, φαίνεται και από εκείνους που είπαν ότι δήθεν οι ειδωλολάτρες δεν έχουν καθαρμούς για εγκλήματα συγγενών και γι’ αυτό ο Κων/νος αναγκάστηκε να στραφεί στους χριστιανούς επισκόπους. Απόδειξη για το αντίθετο είναι ότι ο Ηρακλής καθάρθηκε στην Αθήνα με τα μυστήρια της Δήμητρας έπειτα από τεκνοφονία («Ηρακλής ο Αλκμήνης Αθήνησιν εκαθάρθη μετά την τεκνοκτονίαν τοις Δήμητρος μυστηρίοις» 1,5.4) και δεν είναι δυνατόν να λένε οι ψευδολόγοι ότι ο διάσημος Σώπατρος δεν το γνώριζε αυτό («Ως μεν ουν οι Έλληνες των τοιούτων πλημμελημάτων καθαρμούς επηγγέλλοντο, απόχρη τα ειρημένα και ψεύδος κατηγορεί των εναντία αποφήνασθαι Σώπατρον πλασαμένων» 1,5.4).
Το κυριότερο όμως είναι, ότι ο Σωζομενός αρνείται και σε άλλο σημείο να δεχτεί τον φόνο του Κρίσπου από τον Κων/νο:
«Κρίσπος μεν γαρ, δι’ ον φασι [οι ειδωλολάτρες] Κωνσταντίνον καθαρμού δεηθήναι» (1,5.2).
Δηλαδή, είναι σα να λέει ο Σωζομενός ότι πρόκειται για συκοφαντία, διότι αυτοί που ισχυρίζονται ότι ο Κων/νος δολοφόνησε τον Κρίσπο και γι’ αυτό χρειαζόταν καθαρμό, είναι οι ειδωλολάτρες[58].
Κι αν θέλουμε να επιβεβαιώσουμε ακόμα περισσότερο την αντίρρηση του Σωζομενού ως προς τον υποτιθέμενο φόνο του Κρίσπου, έχουμε και τα εξής:
Στην αρχική του αναφορά στους «στενούς συγγενείς», ο Σωζομενός χρησιμοποιεί το «εφόνευσε» (ανελόντα <= αναιρώ = φονεύω). Όμως, για τον Κρίσπο, όταν γράφει, «Κρίσπος μεν γαρ, δι’ ον φασι Κωνσταντίνον καθαρμού δεηθήναι», αν και με την λέξη «καθαρμός» παραπέμπει στην εγκληματική πράξη του φόνου, εντούτοις δεν χρησιμοποιεί το «αναιρώ» για τον Κρίσπο, αλλά αμβλύνει τις εντυπώσεις που θέλουν να δημιουργήσουν οι ειδωλολάτρες και χρησιμοποιεί το ουδέτερο «πέθανε» (ετελεύτησε <= τελευτώ = πεθαίνω).
4. Η μαρτυρία του Ευάγριου Σχολαστικού
Η άλλη μαρτυρία που αθωώνει τον Μ. Κων/νο για τον θάνατο του Κρίσπου και της Φαύστας, προέρχεται από τον χριστιανό ιστορικό Ευάγριο Σχολαστικό. Ο Ευάγριος, δικηγόρος από τη Συρία, ήταν ιστορικός του 6ου αι. μ.Χ. Έγραψε Εκκλησιαστική ιστορία σε 6 βιβλία, συνεχίζοντας το έργο του Σωκράτη, του Σωζόμενου και του Θεοδώρητου Κύρρου[59].
Στο τρίτο βιβλίο του, κεφάλαιο 40-41, ο Ευάγριος επιτίθεται στον Ζώσιμο, τον οποίο κατηγορεί ότι ως ειδωλολάτρης, έπλασε όλη αυτή την ιστορία για να κατηγορήσει τον χριστιανισμό και τον Μ. Κων/νο. Την οποία βεβαίως ο Ευάγριος την αρνείται:
«Είρηται Ζωσίμω, ενί των της εξαγίστου και μιαράς των Ελλήνων θρησκείας … μυρίοις τε και άλλοις τον ευσεβή και μεγαλόδωρον βλασφημήσας Κωνσταντίνον … και Κρίσπον τον παίδα δειλαίως αφανίσαι, και Φαύσταν την αυτού γαμέτην εν βαλανείω υπέρ το μέτρον εκπυρωθέντι καθείρξαντα εξ ανθρώπων μεταγαγείν, καθάρσια τε παρά τοις σφων ιερεύσι ζητούντα των τοιούτων εναγών φόνων και μη τυχόντα … περιτυχείν Αιγυπτίω εξ Ιβηρίας αφιγμένω και προς αυτού πιστωθέντα πάσης αμαρτάδος αναιρετικήν είναι την Χριστιανών πίστιν, μεταλαβείν ων ο Αιγύπτιος αυτώ μεταδέδωκε … Και ως μεν και ταύτα ψευδή παρά πόδας δείξω […] ου Φαύσταν ή Κρίσπον ανείλεν, ουδέ παρά τινός Αιγυπτίου διά ταύτα τω ημετέρων μυστηρίων μετέσχεν…»[60].
Βλέπουμε ότι η ιστορία που γνωρίζει ο Σωζομενός, ο Ζώσιμος και ο Ευάγριος, μικρές διαφορές έχουν.
Αξίζει εδώ να παρατηρήσουμε την κοινή τεχνική του Ευάγριου με τον Σωζομενό: ξεκινούν και οι δύο περιγράφοντας την εκδοχή των πολεμίων του χριστιανισμού, και κατόπιν δηλώνουν ότι την απορρίπτουν. Αυτό κάνει ο Σωζομενός στο 1,5.1 και κατόπιν δηλώνει: «Εμοί δε δοκεί ταύτα πεπλάσθαι τοις σπουδάζουσι την Χριστιανών θρησκείαν κακηγορείν» (1,5.2). Έτσι πράττει και ο Ευάγριος στο 3,40 και κατόπιν προσθέτει: «και ως μεν και ταύτα ψευδή παρά πόδας δείξω».
5. Επίλογος και μια σημαντική για την ασάφειά της, μαρτυρία του Ιουλιανού
Όπως είπαμε και πιο πριν, από τους δύο αυτούς ιστορικούς, δεν δίδονται ατράνταχτα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι δεν σκότωσε ο Μ. Κων/νος τον Κρίσπο και της Φαύστα. Όμως, ο Σωζομενός και ο Ευάγριος, τον 5ο και 6ο αιώνα, έχουν σαφώς την δυνατότητα να μην δεχτούν ή και να το αρνηθούν, ότι ο Κων/νος όντως σκότωσε τον Κρίσπο και την Φαύστα, επιβεβαιώνοντας την ασάφεια των πηγών και τον Donald Μ. Nicol που έγραψε ότι το έγκλημα αυτό «δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο»[61].
Έχει λοιπόν μεγάλη σημασία η μαρτυρία του Σωζομενού και του Ευάγριου, διότι μας βοηθά να καταλάβουμε ότι στην εποχή τους, κανείς δεν μπορούσε να υποστηρίξει πειστικά ότι ο Κων/νος πράγματι είχε διαπράξει τα εγκλήματα αυτά! Διαφορετικά, οι δύο ιστορικοί θα μπορούσαν να γράψουν οτιδήποτε, δεν θα μπορούσαν όμως να τα αρνηθούν.
Όσο για την αντίληψη που επικρατεί στα κείμενά των δύο ιστορικών, ότι τα γεγονότα αυτά (ή κάποια από αυτά) είναι φήμες που προέρχονται από τους ειδωλολάτρες, φαίνεται να δικαιώνεται διότι την ίδια αυτή εκδοχή, ότι δήθεν ο Κων/νος μεταστράφηκε εξαιτίας κάποιων εγκλημάτων, την συναντάμε δύο αιώνες πριν από τον Ζώσιμο, στον ειδωλολάτρη Ιουλιανό!
Αυτό που μας κάνει εντύπωση όμως, είναι ότι σε ένα τόσο επιθετικό κατά του Μ. Κων/νου κείμενο (που δείχνει ότι ο Ιουλιανός όταν το έγραψε ήταν πλέον αδιαμφισβήτητος αυτοκράτορας), ένα κείμενο που τον ειρωνεύεται ότι έγινε χριστιανός επειδή με ένα «πλύσιμο» (βάπτισμα) μπορούσε να απαλλαγεί από τα εγκλήματα που έκανε, ο Ιουλιανός περιορίζεται να πει το γενικόλογο ότι είχε χυθεί «αίμα συγγενών», αντί να καταγγείλει ευθέως τον Κων/νο για τον φόνο του γιου του και της συζύγου του:
«Ο Κωνσταντίνος … [πήγε] να βρει … τον Ιησού που έμενε εκεί και έλεγε σε όλους: ‘’Όποιος είναι διαφθορέας, δολοφόνος, καταραμένος και βδελυρός ας πλησιάσει άφοβα! Λούζοντάς τον μ’ αυτό το νερό θα τον παραδώσω καθαρό. Κι αν ξαναγίνει ένοχος για τα ίδια εγκλήματα, ας χτυπηθεί στο στήθος κι ας χτυπήσει το κεφάλι του κι εγώ θα τον καθαρίσω’’. Με μεγάλη ευχαρίστηση ο Κωνσταντίνος έτρεξε προς το μέρος του, παίρνοντας μαζί και τα παιδιά του απ’ τη σύναξη των θεών. Οι εκδικητές θεοί, όμως, συνέτριψαν κι αυτόν κι εκείνα για την ασέβειά τους και τους τιμώρησαν γιατί είχαν χύσει αίμα συγγενών» (Ιουλιανού, ‘’Συμπόσιον ή Κρόνια’’ 336a-b)[62].
Γιατί αρκείται ο Ιουλιανός σε κάτι τόσο γενικό, αν γνώριζε ότι ο Κων/νος πράγματι είχε σκοτώσει τον Κρίσπο και τη Φαύστα; Διότι βλέπουμε τους ειδωλολάτρες, με «ευχαρίστηση» να χρησιμοποιούν το επιχείρημα αυτό. Γιατί να αφήσει μια τέτοια ευκαιρία ο Ιουλιανός να «χτυπήσει» τον Μ. Κων/νο, γράφοντας ευθέως στο έργο του για τον φόνο του Κρίσπου και της Φαύστας;
Είναι πιθανόν, ο Ιουλιανός να δείχνει αβεβαιότητα ή έλλειψη στοιχείων, οπωσδήποτε όμως δεν θα είχε κανέναν λόγο να μην αναφέρει τον θάνατο του Κρίσπου και της Φαύστας αν γνώριζε ότι ήταν υπαίτιος ο Κων/νος.
Πηγές:
http://www.oodegr.com/neopaganismos/sykofanties/krispos1.htm
http://www.oodegr.com/neopaganismos/sykofanties/krispos2.htm
[1] Η χιουμοριστική φράση τού Μ. Κωνσταντίνου διασώζεται από τον Άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο.
[2] D. G. Kousoulas, «The life and time of Constantine the Great»
[3] Νέα Ιστορία Β’ 29, 1-2.
[4] «The History of the Decline and Fall of the Roman Empire» XVIII, Foodnote 23.
[5] Άγγλος Ιστορικός, από τους κορυφαίους ιστορικούς τού κόσμου, που έχει συγγράψει το σημαντικότερο βιβλίο για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική περίοδο «The History of the Decline and Fall of the Roman Empire». (Σημείωση ΟΟΔΕ: Είναι σημαντική η μαρτυρία του, γιατί πρόκειται για έναν από τους κορυφαίους πολέμιους του Χριστιανισμού, λόγω αντιχριστιανικής υστερίας από την οποία έπασχε. Κάτι άλλωστε που είναι εμφανές στον τρόπο με τον οποίο μιλάει εναντίον του αγίου στο παρατεθέν κείμενο. Εδώ όμως, άθελά του, γίνεται αιτία να φανερωθεί μία απάτη).
[6] Edward Gibbon: «The History of the Decline and Fall of the Roman Empire», Chapter XVIII.
[7] Nicol M. Donald, «Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993, σελ. 193.
[8] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ζ΄, «Βυζαντινός ελληνισμός – πρωτοβυζαντινοί χρόνοι 324-642 μ.Χ.», Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1978, σελ. 37β-38α.
[9] Πούλα ή Πόλα (Pula ή Pola): ρωμαϊκή πόλη από τον 2ο αιώνα π.Χ. Σήμερα είναι σημαντικό λιμάνι και βιομηχανικό κέντρο της Κροατίας (βλ. σχετικό λήμμα στην εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα», τόμ. 50, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 [CD-ROM]).
[10] Στο πρωτότυπο: «Crispus … was probably killed by poison in Pola in May 326» (Jan Willem Drijvers, «Helena Augusta – the mother of Constantine the Great and the legend of her finding of the true cross, Brill 1992, σελ. 60). Βλ. και Timothy David Barnes, «Constantine and Eusebius», Harvard University Press, 1981, σελ. 220.
[11] Στο πρωτότυπο: «Writing c.391, the pagan historian Ammianus Marcellinus (14.11.20) let slip that Crispus was put to death at Pola» (David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», Greece & Rome, Second Series, Vol. 45, No. 1 (Apr., 1998), σελ. 79).
[12] Στο πρωτότυπο: «…the deaths of Crispus and Fausta in 326 …» (Franz Steiner Verlag, «Crispus – Brilliant Career and Tragic End», Historia – Zeitschrift fur Alte Geschichte, Bd. 33, H. 1 (1st Qtr., 1984), σελ. 94).
[13] Στο πρωτότυπο: «The emperor put his son Crispus and his wife Fausta to death one after the other» (Jan Willem Drijvers, «Helena Augusta …», ό.π., σελ. 60).
[14] Στο πρωτότυπο: « It is generally accepted that Fausta died at Rome» (David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», ό.π., σελ. 79).
[15] Στο πρωτότυπο: «Jerome … in his Chronicle … misdates the death of Fausta to 328» (David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», ό.π., σελ. 84, σημ. #4).
[16] Στο πρωτότυπο: «Constantine can only have executed his son on evidence which appeared irrefragable» (Timothy David Barnes, «Constantine and Eusebius», Harvard University Press, 1981, σελ. 220).
[17] Ο Σωζομενός αναφέρει τον Κρίσπο, «δεύτερον σχήμα της βασιλείας τετιμημένος και Καίσαρ ων» (Εκκλ. Ιστ. 1.5.2).
[18] Στο πρωτότυπο: «An appointment to the rank of Caesar certainly certified eligibility for the rank of Augustus» (Franz Steiner Verlag, «Crispus – Brilliant Career … », ό.π., σελ. 105).
[19] Στο πρωτότυπο: «Until 326 Crispus occupied the highest position among the Caesars» (Franz Steiner Verlag, «Crispus – Brilliant Career … », ό.π., σελ. 105).
[20] Στο πρωτότυπο: «When Constantine appointed Crispus … to the rank of Caesar he must have been fully aware of the implications of that move» (Franz Steiner Verlag, «Crispus – Brilliant Career … », ό.π., σελ. 105).
[21] Στο πρωτότυπο: «The removal of Crispus had created a dangerous void, which might tempt the ambitions of a usurper» (Timothy David Barnes, «Constantine and Eusebius», ό.π., σελ. 221).
[22] Λήμμα «Κωνσταντίνος Β΄», εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα», τόμ. 37, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 [CD-ROM]).
[23] Στο πρωτότυπο: «The suggestion that the execution of Crispus was a dynastic murder by Constantine … must be rejected just because it does not explain why she was also killed.» (Jan Willem Drijvers, «Flavia Maxima Fausta. Some Remarks», Historia-Zeitschrift fur Alte Geschichte, Bd. 41, H. 4 (1992), σελ. 504).
[24] Στο πρωτότυπο: «Crispus’ name was erased from CIL II.4107, III.7172, V.8030, IX.6386a, X.517, together with that of Fausta from CIL X.678.» (David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», ό.π., σελ. 84, σημ. #15).
[25] Στο πρωτότυπο: «Not only were Crispus and Fausta executed, but their memory was also condemned (damnatio memoriae). Their names were erased from public inscriptions, and the literary record was similarly affected.» (David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», ό.π., σελ. 72). Βλ. επίσης, (Jan Willem Drijvers, «Flavia Maxima Fausta. Some Remarks», ό.π., σελ. 506: «Crispus and Fausta disappeared from the coinage simultaneously».
[26] Βλ. λήμμα: «damnatio memoriae» (=εξάλειψη της αναγραφής, σβήσιμο της μνήμης), στο Howatson C. M., «Εγχειρίδιο Κλασικών Σπουδών» (τίτλ. πρωτ. «The Oxford Companion to Classical Literature»), εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996 (c1989), σελ. 833.
[27] Η μετάφραση από το: Ευσέβιος επίσκοπος Καισάρειας, άπαντα 3 (σειρά Ε.Π.Ε.), «Εκκλησιαστική Ιστορία» (βιβλία Ζ΄-Ι΄), Πατερικαί εκδ. «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1978, σελ. 317.
[28] Στο πρωτότυπο: «Because Crispus’s death is followed shortly afterward by the execution of Constantine’s wife Fausta, later sources attribute both to a scenario like that of Hippolytus and Phaedra» (Noel Lenski, «The Cambridge companion to the Age of Constantine», Cambridge University Press, New York 2006, σελ. 94).
[29] Στο πρωτότυπο: «The Phaedra-and-Hippolytus motif is obvious and certainly raises doubts about the veracity of this account» (Franz Steiner Verlag, «Crispus – Brilliant Career … », ό.π., σελ. 101).
[30] Στο πρωτότυπο: «The story about the deaths of Crispus and Fausta as told by Zosimus might already have been devised in the first half of the fourth century by pagans who wanted to malign the Christian faith and who wanted to blacken Constantine’s Christianity» (Jan Willem Drijvers, «Flavia Maxima Fausta. Some Remarks», ό.π., σελ. 505, σημ. #34).
[31] Στο πρωτότυπο: «The precise details of his crime have been obscured by legend and invention. Writers hostile to Constantine alleged that the empress Fausta fell in love with her stepson» (Timothy David Barnes, «Constantine and Eusebius», ό.π., σελ. 220). Βλ. επίσης και: Noel Lenski, «The Cambridge companion … », ό.π., σελ. 79: « Sources … that report details are generally hostile and thus biased».
[32] Στο πρωτότυπο: «Τη μεν γαρ ευγενείας τοσούτον περιήν και κάλλους σώματος και τρόπων αρετής, όσον ουκ άλλη γυναικί ραδίως αν τις εξεύροι […] την σην δε μητέρα, κατά τους παρ’ ημίν νόμους αχράντους και καθαράς τας οικειότητας ταύτας φυλάττουσαν». Το οποίο σημαίνει: «Η μητέρα σου είχε τόση ευγένεια και ομορφιά και τοσο σταθερό χαρακτήρα, που δεν θα μπορούσε εύκολα να βρεθεί όμοιά της ανάμεσα στις γυναίκες […] [έζησε] χωρίς να θίξει τη νομοθεσία μας και διατηρώντας καθαρή τη συγγένεια» (Ιουλιανός, Άπαντα, τόμ. 1 (σειρά «Οι Έλληνες» #274), Κάκτος, Αθήνα 1994, σελ. 65).
[33] Στο πρωτότυπο: «Because Crispus’s death is followed shortly afterward by the execution of Constantine’s wife Fausta, later sources attribute both to a scenario like that of Hippolytus and Phaedra in Greek mythology […] Although delightfully juicy, this scenario is unlikely because the future emperor Julian … praised the moral character of Fausta in a panegyric to her son Constantius II […] Julian need not have raised the topic if it would have embarrassed Constantius; thus it seems logical to assume that Fausta did not attempt to seduce her stepson or have an illicit relationship with him» (Noel Lenski, «The Cambridge companion … », ό.π., σελ. 94).
[34] Πρόκειται για απόσπασμα από ομιλία του Χρυσοστόμου, όπου θέλει να δείξει ότι δεν πρέπει να ζηλεύουμε την δύναμη, τη φήμη και τα πλούτη των βασιλιάδων, διότι συχνά η ζωή τους είναι γεμάτη από αιματηρά συμβάντα. Οι μελετητές θεωρούν πως παρά το γεγονός ότι δεν αναφέρει ονόματα, το πρώτο παράδειγμα με το οποίο ξεκινά ο Χρυσόστομος, αφορά τον Μ. Κων/νο, τη Φαύστα και τον Κρίσπο. Προσέχουμε την αίσθηση αβεβαιότητας που δημιουργεί το «φησι», δηλαδή, «ισχυρίζονται». Το απόσπασμα έχει ως εξής: «Ο δείνα, φησί, την γυναίκα υποπτεύσας επί μοιχεία, γυμνήν προσέδησεν όρεσι, και θηρίοις εξέδωκεν, ήδη μητέρα γενομένην αυτώ βασιλέων πολλών […] Ο αυτός δη ούτος τον υιόν απέσφαξε τον αυτού.» (Ιωάννης Χρυσόστομος, «Υπόμνημα εις την προς Φιληππισίους επιστολήν», PG 62,295). Στη βιβλιογραφία, το «μητέρα … βασιλέων πολλών» αποδίδεται ως μητέρα πολλών βασιλοπαίδων ή πριγκίπων.
[35] Στο πρωτότυπο: «We may doubt the story of the hot bath, especially since John Chrysostom knows another version of her death» (Franz Steiner Verlag, «Crispus – Brilliant Career … », ό.π., σελ. 103).
[36] Βλ. «Αθανάσιος Α΄», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ. 1, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1962, στ. 524.
[37] Στο πρωτότυπο: «… his apparent refusal to justify ‘his’ actions, since, of course, he did not regard himself as responsible for either death, one a suicide, the other an accident, this left a vacuum which rumor and innuendo strove to fill.» (David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», ό.π., σελ. 83).
[38] Στο πρωτότυπο: «In the case of the executions of Crispus and Fausta historians should admit that they have a mystery which will never be solved. It is obvious that great problems shook the foundations of Constantine’s family in 326. Fausta and Crispus were apparently held responsible for these problems, otherwise it is hard to understand why they were executed.39 Their subsequent damnatio memoriae and the fact that Eusebius does not mention either of them in his Vita Constantini only stress the seriousness of the problems of 326» (Jan Willem Drijvers, «Flavia Maxima Fausta. Some Remarks», ό.π., σελ. 506).
[39] Στο πρωτότυπο: «In 326 she was accused, to together with her stepson Crispus, of plotting the assassination of Constantine. Fausta was locked in the caldarium of her baths in the Domus Faustae and burned or suffocated to death. Her memory was officially condemned. For his part in the conspiracy, Crispus was executed and his memory also condemned» (Eric R. Varner, «Portraits, Plots, and Politics – ‘’Damnatio memoriae’’ and the Images of Imperial Women», Memoirs of the American Academy in Rome, Vol. 46 (2001), σελ. 84).
[40] Στο πρωτότυπο: «So how did he end up at Pola? … the best explanation for his presence at such a remote location is that he had been exiled there … He then committed suicide.» (David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», ό.π., σελ. 79-80. 83).
[41] Στο πρωτότυπο: «See the recent radical attempt by Woods 1998 to blame Fausta’s death on an attempted abortion of Crispus’s love child.» (Noel Lenski, «The Cambridge companion … », ό.π., σελ. 106, σημ. #7).
[42] Στο πρωτότυπο: «Compare the account given in Aurelius Victor, chap. 41, Ammianus Marcellinus, book xiv. 6, and others, who state that Crispus and Fausta were put to death by Constantine. It is to be observed, however, that Eusebius, in his Life of Constantine, and Socrates, in his History, make no mention of the fact, which is entirely discredited by Sozomen (Eccl. Hist. b. i. ch. 5) and Evagrius (Eccl. Hist. b. iii. ch. 40, 41)» (Edward Walford, «The ecclesiastical history of Sozomen», Henry G. Bohn, 1855, σελ. 435, σημ. #1).
[43] Βλ. Franz Steiner Verlag, «Crispus – Brilliant Career and Tragic End», ό.π., σελ. 98: «And some years later, when Eusebius composed the De Vita Constantini … Crispus was passed over in silence. … Was damnatio memoriae ever applied more strictly than here?».
[44] Βλ. Jan Willem Drijvers, «Flavia Maxima Fausta. Some Remarks», ό.π., σελ. 501, σημ #9: «The damnatio memoriae was never recalled. Because of this Eusebius does not refer to her in any sense in his ‘biography’ of Constantine, his Vita Constantini».
[45] Ως «η πλέον αξιόπιστη πηγή» χαρακτηρίζεται ο Σωκράτης στο Dzielska Maria, «Υπατία η Αλεξανδρινή» (μτφρ. Κουσουνέλος Γιώργος), Ενάλιος, Αθήνα 1997, σελ. 83.
[46] Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, «Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας», 5η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1987, σελ. 125.
[47] Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, «Πηγαί…», ό.π., σελ. 170.
[48] Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, «Πηγαί…», ό.π., σελ. 126-127.
[49] David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», ό.π., σελ. 83, σημ. #4.
[50] David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», ό.π.
[51] David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», στο ίδιο.
[52] David Woods, «On the Death of the Empress Fausta», ό.π.
[53] Βλ. Franz Steiner Verlag, «Crispus – Brilliant Career and Tragic End», ό.π., σελ. 100. Βλ. επίσης: Jan Willem Drijvers, «Helena Augusta …», ό.π., σελ. 62, σημ. #34.
[54] Στο πρωτότυπο: «There is no satisfactory explanation, ancient or modern, for the executions of Crispus and Fausta. Their deaths still remain and will probably always remain an unsolved mystery» (Jan Willem Drijvers, «Helena Augusta …», ό.π., σελ. 62).
[55] Βλ. πρωτότυπο και μετάφραση στο: Ζώσιμος, «Νέα ιστορία (306-410 μ.Χ.)» (μτφρ. Αβραμίδης Ιω.-Καλαϊτζάκης Θεοφ.), εκδ. Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 78-79.
[56] Στο πρωτότυπο: «The story about the deaths of Crispus and Fausta as told by Zosimus might already have been devised in the first half of the fourth century by pagans who wanted to malign the Christian faith and who wanted to blacken Constantine’s Christianity» (Jan Willem Drijvers, «Flavia Maxima Fausta. Some Remarks», ό.π., σελ. 505, σημ. #34).
[57] Κοντογόνης Κωνσταντίνος, «Εκκλησιαστική Ιστορία από Χριστού γεννήσεως μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων», 2η εκδ., εν Αθήναις 1876, σελ. 394, σημ. (β).
[58] Ο Σωζομενός σε κανένα σημείο του κειμένου δεν υβρίζει τους καθαρμούς των ειδωλολατρών, ούτε ειρωνεύεται την αναγκαιότητά τους. Άρα, η φράση «Κρίσπος μεν γαρ, δι’ ον φασι Κωνσταντίνον καθαρμού δεηθήναι» δεν μπορεί για παράδειγμα να ερμηνευτεί: «ο Κων/νος σκότωσε μεν τον Κρίσπο, αλλά σιγά μην χρειάζεται τους ανόητους καθαρμούς σας». Δεν υπάρχει το παραμικρό έρισμα στο κείμενο για μια τέτοια ερμηνεία. Κατά συνέπεια, η φράση, «ισχυρίζονται [οι ειδωλολάτρες] ότι ο Κωνσταντίνος χρειαζόταν καθαρμό», δεν σημαίνει αντίρρηση στην αναγκαιότητα των καθαρμών σε περίπτωση φόνου, αλλά σημαίνει αντίρρηση στον ίδιο τον φόνο: δεν χρειαζόταν να ψάξει για καθαρμό ο Κων/νος, διότι δεν ήταν ένοχος για κάτι τέτοιο.
[59] Kroh Paul, «Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων», University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 177α.
[60] Για το αρχαίο κείμενο βλ. : J. Bidez – L. Parmentier, «The Ecclesiastical History of evagrius with the Scholia», London 1898, σελ. 139-140.
[61] Nicol M. Donald, «Βιογραφικό Λεξικό …», ό.π., σελ. 193.
[62] Ολόκληρο το απόσπασμα στο πρωτότυπο: «Ο δε Κωνσταντίνος, ουχ ευρίσκων εν θεοίς του βίου το αρχέτυπον, εγγύθεν την Τρυφήν κατιδών έδραμε προς αυτήν· η δε υπολαβούσα μαλακώς και περιβαλούσα τοις πήχεσι πέπλοις τε αυτόν ποικίλοις ασκήσασα και καλλωπίσασα, προς την Ασωτίαν απήγαγεν, ίνα και τον Ιησούν ευρών αναστρεφόμενον και προαγορεύοντα πάσιν· Όστις φθορεύς, όστις μιαιφόνος, όστις εναγής και βδελυρός, ίτω θαρρών· αποφανώ γαρ αυτόν τουτωί τω ύδατι λούσας αυτίκα καθαρόν, καν πάλιν ένοχος τοις αυτοίς γένηται, δώσω το στήθος πλήξαντι και την κεφαλήν πατάξαντι καθαρώ γενέσθαι, σφόδρα άσμενος ενέτυχεν αυτώ, συνεξαγαγών της των θεών αγοράς τους παίδας. Επέτριβον δε αυτόν τε κακείνους ουχ ήττον της αθεότητος οι παλαμναίοι δαίμονες, αιμάτων συγγενών τιννύμενοι δίκας» (Πρωτότυπο και μετάφραση από το: Ιουλιανός, Άπαντα, τόμ. 3 (σειρά «Οι Έλληνες» #276), Κάκτος, Αθήνα 1994, σελ. 176-179).
πηγη.ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ
ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΓΝΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΥΣΕΒΕΙΑΣ-ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑΤΑ 
